جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شاهان قاجار بیش از شاهان دیگر سلسله های حاکم بر ایران به قم و عمران این شهر مذهبی اشتیاق نشان دادند. در دوران ناصرالدین شاه و به همت صدراعظمش میرزا علی اصغر خان امین السلطان، راه جدیدی بین تهران و قم با تعداد زیادی کاروان سرا، حمام، و مهمان خانه ساخته شد و بعدها کمپانی برادران لینچ (Lynch) این راه را کامل تر کرد. با وجود این که شهر قم در دوران قاجاریه از لحاظ اقتصادی شهر مهمی به شمار نمی رفت، ولی به علت قرار گرفتن حرم حضرت معصومه (ص)، وجود مقابر شاهان صفویه و قاجاریه و تنی چند از شخصیت های بزرگ سیاسی و دینی، نزدیکی به پایتخت سیاسی مذهبی کشور و تجمع شخصیت های معروف مذهبی در این شهر اهمیتی سیاسی و مذهبی داشت و شاهان قاجار سعی داشتند از این شرایط قم برای کسب مشروعیت بیشتر مذهبی و سیاسی خود استفاده کنند.راه تهران- قم در دوران ناصرالدین شاه تکمیل شد ولی عواملی همچون منفعت شخصی میرزا علی اصغر خان امین السلطان، دور بودن راه جدید، گرانی حمل و نقل و امکانات رفاهی این جاده و در نهایت رسیدگی نکردن به آن در سال های بعد از ساخت ارزش اقدامات در مورد این راه را با چالش مواجه کرد و منافع اقتصادی و تجاری مردم قم را تامین نکرد.

در ساختار قدرت ایران عصر قاجار، هرچند انبوه شاهزادگان، تسلط یکپارچه سلسله را تسهیل می کرد، سازوکار تقسیم مناصب موانعی را در نظارت بر رفتار حکمرانان فراهم آورد و عملکرد سلطان حسین میرزا جلال الدوله نمادی از نحوه حکمرانی قاجاریه در ولایات بود که بازتاب آن در حیات اجتماعی از دو جهت حایز اهمیت است: رهیافت به مصایب قشرهای زیردست جامعه و تلقی اجتماعی از ساختار قدرت. هرچند جنبش مشروطیت تحدیدی بر شاه، وابستگانش و این رویه به شمار می رفت، تضاد منافع روس و انگلیس به شکل صف آرایی مستبدین و آزادی خواهان، منسجم نبودن رویه در بدنه مشروطه خواهان و استفاده ابزاری آنها در ضربه پذیری رقیب، بستر مناسبی برای فرصت طلبی افرادی چون جلال الدوله فراهم آورد تا با پدیده نوین همراه شوند. بر این اساس، عملکرد جلال الدوله به عنوان نمادی از ساختار قدرت در ولایات نه تنها بر آسیب پذیری بدنه اجتماعی افزود، نقشی موثر در شکل دهی تلقی آنها از نظام پارلمانی داشت. مقاله حاضر، با روش توصیفی تحلیلی، به واکاوی در اسناد، داده ها و مکتوبات تاریخی موجود پرداخته تا پاسخ گوی این پرسش ها باشد: در حکومت جلال الدوله، حیات اجتماعی فارس و یزد چه ویژگی هایی داشت؟ عملکرد شاهزادگانی چون جلال الدوله بر انتظارات مردم ولایات نسبت به پدیده نوین مشروطیت چه تاثیری داشت؟ تعامل مشروطه خواهان با ظل السلطان و جلال الدوله تا چه میزان با آمال عمومی نسبت به نظام پارلمانی تناسب داشت؟

تهیدستان شهری شامل گروه های متعددی مانند لوطیان، مزدوران شهری، دست فروشان، حاشیه نشینان شهری و... بودند. با شروع انقلاب مشروطه، بیشتر این اقشار به امید رهایی از فقر و فشارهای اقتصادی به انقلابیون پیوستند. اما، در پی ایجاد مشکلاتی نظیر افزایش قیمت اجناس از تحقق آمال خود در حکومت مشروطه ناامید شدند و از آنجا که تحت نفوذ نخبگان جامعه بودند، با شکل گیری دو گروه مشروطه خواهان و سلطنت طلبان، لوطیان و جهال در هر دو جبهه حضور یافتند. برخی با توجه به خصلت اجتماعی خود، در خدمت گروه های مخالف قرارگرفته و به غارت و چپاول اموال مردم پرداخته و به دستور دربار به قتل و ایجاد آشوب دست می زدند. سایر تهیدستان شهری از جهت فقر و اینکه در حوادث مشروطه تحت نفوذ مخالفان و موافقان مشروطیت قرار گرفتند، به همراه لوطیان و جهال در یک طیف قرارداشتند. در این مقاله، با شیوه تحلیلی و توصیفی، عملکرد تهیدستان، لوطیان و جهال تهران در حوادث مشروطه و اینکه چرا این گروه ها در دو سوی مشروطه خواهان و مخالفان قرارگرفتند و نقش آنان در ایجاد آشوب های اجتماعی و یا در دفاع از مشروطیت چگونه بوده است، و همچنین این موضوع که نخبگان جامعه در تحولات سیاسی چگونه گروه های فرودست و ناآگاه جامعه را به خدمت خود می گیرند، بررسی می شود.

ترکمن های سلجوقی بخشی از قبایل اغوز در شمال رود سیحون بودند که بعد از گرویدن به اسلام، در نیمه دوم قرن 4ق، به ماوراءالنهر و در اوایل قرن 5ق به خراسان کوچ کردند. مهاجرت ترکمن های سلجوقی به خراسان، از تحولات عمده و اثر گذار در تاریخ میانه ایران و جهان اسلام است. این امر تاثیرات شگرفی در اوضاع اجتماعی و اقتصادی منطقه داشت. تفاوت نوع زندگی این ایلات با بومیان منطقه، هم زمان با برخی مشکلات طبیعی و بی توجهی غزنویان، لگام گسیختگی برخی اقشار اجتماعی هرج و مرج طلب، قطعا تاثیرات شایان توجهی در اوضاع اجتماعی و اقتصادی منطقه داشت که از آن میان می توان به نا امنی اجتماعی، اختلال در تجارت، کشاورزی و دامپروری، کشتار عده زیادی از اهالی خراسان، مهاجرت جمعی از آنها به نواحی دیگر و استقرار دائمی ترکمن ها در شمال خراسان اشاره کرد. توجه اصلی مقاله حاضر به چگونگی تعاملآنها با اهالی منطقه و در نهایت، تاثیرات اجتماعی و اقتصادی این امر در خراسان است.

رستم التواریخ و رستم الحکما دو ترکیب بدیع اند که نه در میان عناوین کتاب های تاریخی فارسی می توان ترکیب ظاهرا بی مسمایی هم چون رستم التواریخ یافت و نه هیچ حکیمی برای معرفی خود از واژه «رستم» مدد جسته است. این امر می تواند بیانگر پدیده جالبی در تاریخ تاریخ نگاری فارسی باشد.مسئله محوری در این مقاله آن است که چرا محمد هاشم آصف به مطالبی پرداخته است که در کمتر کتاب تاریخ نگاری آمده است. در این مقاله در نظر است با تمرکز بر «شخصیت» محمد هاشم آصف و «زمانه» او و اجدادش (از اواخر صفویه تا اوایل قاجار)، ماهیت تاریخی رستم التواریخ و شخصیت نویسنده آن بازکاوی شود. بدین منظور از دو رویکرد روش شناختی استفاده شده است، تبیین علل و تحلیل ادله.

دلایل توسعه نیافتگی ایران، در چند دهه اخیر ذهن مورخان و عالمان سایر علوم را مشغول کرده و دوره قاجار، به سبب حیطه مشخص و حساسیت زمانی، بسیار مورد توجه بوده است. نکات اصلی این مقاله عبارتند از: نبود امنیت لازم برای تجمع سرمایه، خصلت ایرانی مغایر با فعالیت جمعی اقتصادی، نبود آمادگی های علمی و فنی برای کارخانه داری و نیز نبود راه های مواصلاتی به عنوان زیرساخت فعالیت اقتصادی در دوره قاجار. تجمع سرمایه و تشکیل شرکت، محصول مستقیم فضایی امن برای سرمایه گذاری است. در دوره قاجار و در نبود این پیش فرض، سرمایه متراکم از سوی حکام قاجاری و راهزنان داخلی تهدید می شد. تشکیل شرکت نیز، به لحاظ درونی، شرایط دیگری از جمله داشتن روحیه کار جمعی نیاز دارد که در ایرانیان آن دوره به حد کفایت وجود نداشت. همچنین اگر شرکتی برپا و یا کارخانه ای تاسیس می شد، با مشکلات دیگری مواجه می شد، که آن را ناکام می نهاد، مشکلاتی که ریشه در عقب ماندگی علمی و فنی داشت. فزون بر این، نامناسبی راه های کشور مانع از ورود تولید به مرحله توزیع شده و چرخه کامل نمی شد. حاصل این فرآیند آنکه این مشکلات درونزا در کنار مشکلات برونزای دیگر (رقابت سرسختانه خارجی)، مانع از آن بود که ایران قاجاری از مرحله تولید سنتی به تولید صنعتی عبور کند.

این نوشتار به بررسی رواج تنباکو در قلمرو تیموریان هند می پردازد. در این مقاله، با اتکا به اطلاعات موجود در منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی تشریحی، چگونگی مواجهه چند شاه مقتدر این سلسله با مساله رواج تنباکو مورد مطالعه قرار می گیرد. مقاله این پرسش اساسی را مورد توجه قرار می دهد که رواج تنباکو در قلمرو تیموریان هند، چه موقع و تحت تاثیر چه عواملی انجام گرفت؟ در این نوشتار نشان داده شده که رواج مصرف تنباکو در شمال شبه قاره هند، از اواخر حکومت اکبرشاه تیموری آغاز شد و در زمان شاهان بعدی شتاب گرفت.همچنین تاثیرپذیری رویهرواج تنباکو از ارتباطات خارجی هند و عملکرد شاهان تیموری و شخصیت های متنفذ آنها مورد توجه قرار گرفته است.

شهر قزوین پس ا ز تشکیل دولت صفوی اهمیت ویژه و منحصر به فردی یافت و به سرعت مراحل رشد و ترقی خود را در زمان شاه طهماسب اول طی کرد. این شهر در وهله نخست مرکز تجمع گروه ها و اقوام مختلفی شد که پس از پایتخت شدن راهی این شهر شدند. همچنین مرکزیت سیاسی این شهر اهمیت مذهبی و تجاری قابل توجهی بدان بخشید. در این دوران ساخت بناها و مساجد جلوه جدیدی به فضای این شهر بخشید، اما دیری نپایید که باانتقال پایتخت به اصفهان همین شهر پر جمعیت و پر جنب و جوش بر اثر نا بسامانی و درهم ریختگی سیاسی و اجتماعی رونق گذشته خود را از دست داد. بررسی چگونگی گسترش شهری و صورت بندی های اجتماعی این شهر با توجه به تنوع قومی مذهبی در این دوران سزاوار پژوهشی جدید است. در این مختصر مسئله جابه جایی اقوام و گروه های مذهبی و کارگزاران دیوانی و پیامدهای آن در کالبد شهری به منزله محور بحث مورد بررسی قرار گرفت.