جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث جبر و اختیار و موضوع‌‌های مرتبط با آن، در تاریخ سده‌های اول هجری، بیش از هر چیز با عنوان قدریه گره خورده است. فارغ از وجه تسمیۀ آن، با توجّه به این‌‌که هم در احادیث نبوی و هم در راوایات ائمۀ شیعه بارها به قدریه، باورهای آن‌‌ها و نسبتشان با مجوس اشار شده و ارزش‌گذاری منفی برای آن‌‌ها صورت گرفته است، در تاریخ تفکّر اسلامی نیز این اصطلاح با بار معنایی منفی و ناپسند به کار رفته است. این تحقیق در تلاش بوده است تا با تکیه بر احادیث مندرج در مجموعه روایات شیعی، مضامین احادیث مربوط را با روش توصیفی-تحلیلی و برداشت روایات از باور قدریه در باب جبر و اختیار و نسبتشان با مجوس بررسی کند. به اختصار می‌توان گفت که با نظر به مضامین حدیثی، با اطمینان‌‌خاطر نمی‌توان موضع احادیث راجع به جبرباوری یا اختیارگرایی قدریه را مشخص کرد؛ همچنین به احتمال زیاد، مراد از مجوس، زرتشتیان هستند که البتّه توصیفی که از آنان در دست است، از جهاتی مغشوش به نظر می‌رسد. بنابراین در تعیین وجه‌‌تشابه هم به نتیجۀ نهایی نمی‌توان رسید؛ هر چند انتساب فاعلیّت مستقل به موجودی غیر از خدا، به دلیل روایات بیشتر می‌تواند با احتمال قوی‌تر، بهترین گزینه باشد.

از دیر باز، این‌‌که چه مؤلّفه‌‌ا‌‌ی مهم‌‌ترین و بالاترین مؤلّفه عقلی و دینی است، به‌‌طوری‌‌که همه فضایل و مناقب از آن، ریشه می‌‌گیرند، کم‌‌وبیش مورد توجّه پژوهشگران دینی بوده است. با استناد به تعریف عقل که جداکننده حق از باطل است و با بررسی روایات، می‌‌توان نشان داد که «حق‌‌پذیری یا حق‌‌محوری» صفتی انسانی است که ریشه دین‌‌پذیری و خداباوری و بلکه ریشه همه خیرات است. همچنین، بزرگ‌‌ترین و مهم‌‌ترین ارزشِ دینی و عقلی است. تمام فضایل اخلاقی و دینی ریشه در آن دارند. دعوت انبیا، متکّی بر حق‌‌پذیری مردم و بر اساس حق‌ بوده و روایات ما، «حق‌‌پذیری» را بهترین اخلاق‌‌ها، سرآمد حکمت، باب هر خیر، نیکوترین سخن، عزیزترین همراه، منزلگاه علم، ملاک امّت رسول‌‌خدا بودن، مایه باتقواترین شدن و راه نجاتِ انسان‌‌ها معرّفی می‌‌کنند.

کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی (م 597 ق) از مهم ترین کتابهای اعتقادی است که مورد توجه عالمان برجسته شیعه و اهل سنت قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است. مشهورترین شرح بر کتاب تجرید، بعد از شرح علامه حلی (کشف المراد)، شرحی است که توسط علاءالدین علی بن محمد قوشچی، مشهور به ملاعلی قوشچی (م 879 ق) - از متکلمان برجسته اشعری – نگارش شده و مورد عنایت شیعه و اهل سنت قرار گرفته است. قوشچی در این شرح -که به «شرح جدید»مشهور است- در موارد اختلافی (به ویژه مباحث امامت)، از موضع یک متکلم اشعری مواضع محقق طوسی را به نقد کشیده است. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات تلفیقی کتابخانه ای ، نرم افزاری است .این نوشتار در صدد است مواضع انتقادی فاضل قوشچی نسبت به اهم آراء و دیدگاه های محقق طوسی (خواجه نصیرالدین) در مقصد اول کتاب تجرید الاعتقاد - که مربوط به امور عامه است – را بررسی و مورد مداقه قرار دهد. نتائج این پژوهش نشان میدهد مواضع انتقادی فاضل قوشچی با مبانی فلسفی-کلامی شیعی ناسازگار و اغلب ایرادات وارد نیست.

سنّت استدراج به‌‌عنوان یکی از سنّت‌های مهم الهی در ارتباط تنگاتنگ با روند رو به خسران طبیعت انسان است؛ همچنین سنّت هدایت نیز به‌‌عنوان یکی دیگر از سنّت‌های الهی در برابر آن قرار می‌گیرد. در این میان، چگونگی ارتباط میان سنّت استدراج و هدایت الهی، دو دیدگاه معارض را در میان مجبره و عدلیه پدید آورده است. مجبره با تفسیر استدراج به «حرکت دادن به‌‌سوی کفر و دوری از خدا» و معرّفی خداوند به‌‌عنوان عامل و فاعل استدراج، چنین استدلال کرده‌اند که خداوند خود خواهان وقوع کفر و طغیان از بندگان است و در حقیقت، خداوند از همان ابتدا، هدایت برخی بندگان را اراده نکرده است. از سوی دیگر، عدلیه با استناد به آیات قرآن، تفسیر استدراج به «حرکت دادن به سوی کفر» را نادرست شمرده و بر این باورند که استدراج، نزدیک ساختن کافران به‌‌سوی عذابی است که نتیجه اعمال و رفتار خودشان است. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی، مبتنی بر ابزار کتابخانه‌ای، دو دیدگاه یادشده با رویکرد پاسخ به شبهات با تأکید بر مدل فرآیندی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در پایان این نتیجه به دست آمده است که خداوند حکیم، بدون ابلاغ و بیان تکالیف و نیز بدون انجام گناه از سوی افراد، هیچ فرد و اجتماعی را مجازات نمی‌نماید و سنّت استدراج که شیوه خاصی برای مجازات است، برآیند سنّت‌‌های الهی دیگر همچون سنّت هدایت است.

روایات مهدویت و مباحث مربوطه به آن، جزء احادیث صعب و مستصعب به‌شمار می‌آید تا‌جایی‌که فهم و برداشت دقیق از این‌گونه احادیث امر آسانی نبوده و جز با تتبع در کتب و روایات، دیدن خانواده احادیث، بررسی سیاق و بررسی اسناد روایات و استفاده از نظرات شارحان حدیث و علمای متقدم و متأخر میسور نمی‌گردد. احادیث «رایات سود» از جمله روایات موضوع مهدویت می‌باشد که به‌سبب اهمیت، پراکندگی و تنوع حدیث توأم با مضامین گوناگون آن در منابع متعدد خاصّه و عامّه، تلاش فقه‌الحدیثی زیادی را برای رسیدن به فهم صحیح می‌طلبد. برخی از این روایات، مربوط به خروج ابومسلم بوده، دسته‌ای به قبل از ظهور حضرت ولی‌عصرf اشاره داشته و در برخی دیگر، از وقایع قبل از قیامت ذکر شده است. بر این اساس اهمیت موضوع تحقیق پیش‌رو و لزوم بررسی سندی-متنی روایات «رایات سود» کاملا واضح بوده و تلاش می‌گردد تا اعتبارسنجی و صحت احادیث پرچم‌های سیاه در منابع شیعه و ارتباط آن با ظهور حضرت ولی‌عصرf به خوبی تبیین گردد. در منابع شیعه، پنج حدیث به بیان پرچم‌های سیاه پرداخته که اسناد تمامی آنها، مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید این پنج حدیث با احتساب تعدد طُرُق، جمعاً نُه طریق سندی (3 سند صحیح، 2 سند حسن، 1 سند موثق و 3 سند ضعیف) را دارا است که همین مقوله خود، سبب استفاضه و اعتبار این روایات می‌گردد. ضمن کمک‌گرفتن از خانواده حدیث، مشخص گردید، روایات «رایات سود» از حیث مضمونی نیز مورد قبول بوده و محتوای آن پذیرفته می‌شود؛ همچنین پرچم‌های سیاه از جمله مسائل مطرح شده در علم کلام نیز بوده و در این میان، برخی مدعیان مهدویت، هم برای اثبات حقانیت خود به این احادیث استناد نموده که با بررسی‌های صورت گرفته عدم مطابقت آن افراد و گروه‌ها، با صاحبان این پرچم‌ها در احادیث مشخص گردید.

یکی از مسائل چالش‌برانگیز کلام اسلامی، مسئله شفاعت است. تحقیق حاضر با هدف کشف الگوی شفاعت در قرآن، با استناد به آیات قرآن‌‌کریم، با رویکرد تحقیق کیفی و با استفاده از روش داده‌بنیاد متنی انجام‌ شده‌است. نتیجه تحقیق حاضر، ارائه الگوی شفاعت در قرآن در پنج محور، شاملِ عوامل،‌ راهبردها، زمینه‌ها، موانع و نتایج است. عوامل شفاعت عبارت از عوامل فاعلی، عوامل صوری، عوامل مادی و عواملی غایی است. هر کدام نیز دارای اقسام دنیوی و اخروی است. عوامل فاعلی شفاعت عبارت از خداوند، رسول و شاهدان از جمله عوامل شفاعت است. شفاعت دارای راهبردهای مختلف است که این راهبردها، گاهی از سوی خداوند متعال و گاهی از جانب رسول‌‌خدا است. زمینه‌های شفاعت نیز در قرآن بیان و موارد آن احصا گردیده و برخی اعمال همچون شفاعت برخلاف رضایت خداوند نیز به‌‌عنوان موانع شفاعت شمرده شده است و سرانجام آثار شفاعت را می‌‌توان امیدوار شدن گناهکاران و دفع عقاب دانست.

شأن، کارویژه‌ای است که جایگاه امامت، به صورت انحصاری آن ‌را اقتضا می‌کند. گرچه در میان آثار متکلّمان مسلمان به محتوای این آموزه به صورت پراکنده توجّه شده است، امّا اوّلاً، اصطلاح «شأن»، در ادبیات سنّتی استفاده نشده و ثانیاًّ، بررسی مقایسه‌ای این مسئله در میان جریان‌های داخلی شیعی صورت نپذیرفته است. بنابراین، شایسته است با همین ادبیات و با نگاهی نظام‌مند و نوین به این مسئله پرداخته شود. شئون امام از جمله مسائل مهم امامت‌پژوهی است که از ابعاد مختلف تکوینی، تشریعی، فردی و اجتماعی برخوردار است. هدف از این نوشتار، بررسی مقایسه‌ای دو تصویر شیعی از شئون امام با محوریّت دیدگاه الهادی ‌الی ‌الحق (زیدی) و شیخ‌ مفید (اثنی‌‌عشری) و تحلیل تبعات پذیرش شئون در هر دو اندیشه است. الهادی‌، با توجّه ‌به تعریف زیدیه از امامت، در مرجعیّت علم دینی، کلیّت مرجعیّت سیاسی و مرجعیّت اقتصادی، با شیخ مفید، هم‌عقیده است و با بیان کارکردهای خاص سیاسی، همچون اصل دعوت به خود، قیام مسلحانه و... اختصاصات دیدگاه زیدیه را در این مسئله برجسته می‌کند. بر این اساس، شئون جهادی و قیام‌گونه در زیدیه، امامت را بیش از هر چیز، ساختاری جهادی بخشیده و امامت را به امری سیاسی و حاکمیتی شبیه ساخته است. شیخ مفید با توجّه ‌به گستره تعریف امامت، به ریاست دنیایی و دینی در کنار دیگر شئون اجتماعی و اخروی که زیدیه نیز به آن باور دارند، از شئون تکوینی امام در عالم ماده، همچون معجزه، شئون اخروی، رهبری دینی و دنیایی نام می‌برد. بر اساس دیدگاه او مبنی بر عصمت، امام در همه شئون خود، اعم از شئون اجتماعی یا الهی، مدیریتی سرآمد و خطاناپذیر دارد و این مسئله امامت در امامیه را امری بی‎بدیل می‌سازد.

در سال‌‌های اخیر برخی از مخالفان مذهب امامیه با «فاقد پیشینه دانستن اندیشه‌‌های شیعى در عصر معصومانD» روایات غیبت را بَرساخته عالمان متأخّر دانسته و این روایات را فاقد ریشه در کلمات ائمهD می‌‌دانند. روشن است که اثبات رخداد غیبت همیشه با کمک روایات صادره از معصومان ممکن است. حال چگونه می‌‌توان پیش‌‌گویی مسئله غیبت را از ناحیه معصومان بدون استناد به احادیث ایشان اثبات کرد؟ پژوهش حاضر برای نخستین بار باورمندی مسئلۀ غیبت در عصر معصومان را بدون تمسّک به روایات و تنها از راه تحلیل گفتمان غیبت اثبات می‌‌کند. در این نوشتار پنج ساختار گفتمان‌‌مدار در عصر حضور- نگاشته‌‌ها، جریان‌‌ها، گفتار مخالفان، سروده‌‌ها و گزینش اصطلاحات و تعابیر خاص- بررسی شده است. نتیجه تحلیل کارکردهای فکری و اجتماعی عصر حضور، باورمندی اصل مسئلۀ غیبت در میان خواص شیعه در سدۀ نخست و توسعۀ دامنه باورمندی آن در سده سوم است.

مقالۀ پیش‌‌رو درصدد نقد و پاسخ به اعتقادات وهابیّان معاصر در مسئله تبرّک‌‌جویی به مقدّسات از منظر متکلّمان مذاهب اسلامی اعم از شیعه و مذاهب اربعه اهل‌‌سنّت و بیان اختلافات و اشتراکات پیرامونی موضوع مطرح‌‌شده در فرقۀ وهابیّت با دیگر مذاهب اسلامی خواهد بود. فقهای وهابیّت، از جمله عبدالعزیز بن باز و فقهای معاصر آن‌‌ها در جواز تبرّک به رکن یمانی، حجرالاسود، قرآن، آب زمزم، بدن پیامبر و آنچه با بدن نبی مکرم اسلامJ در تماس بوده است، غیر از آثار مکانی، با سایر مذاهب اسلامی هم نظر هستند؛ امّا در بحث تبرّک‌‌جویی به دیگر اجزای مسجدالحرام، آثار مکانی پیامبر، بدن صالحان و آثار آن‌‌ها با استناد به این‌‌که در این موارد، فعل صحابه را نداریم، بر خلاف سایر مذاهب اسلامی، قائل به بدعت و شرک بودن این موارد شده‌‌اند؛ در حالی‌‌که شواهد متعدّدی در کتاب‌‌های اهل‌‌سنّت و وهابیّت، نسبت به تبرّک‌‌جویی از سوی صحابه و تابعین بیان شده است. ضمن آن‌‌که برخلاف معنای مصطلح شرک، به مشرک بودن دیگر مذاهب اسلامی قائل هستند؛ در حالی‌‌که خلاف شریعت است.

دانش کلام با سه وظیفه و رسالت مهمّ تبیین مفاهیم وگزاره‌‌های اعتقادی، پاسخ به شبهات و تأمین پیش‌‌نیاز دانش‌‌های دینی در طول تاریخ در پی تلاش متکلّمان به تحقّق پیوسته و در آثار کلامی متعدّد و متنوّعی عرضه شده و مانند دیگر دانش‌‌ها، گاه موانعی به شکل بالفعل یا بالقوه آن را تهدید کرده و یا عواملی زمینۀ رشد و ارتقای آن را فراهم آورده است. بدیهی است شناخت کاستی نشان از حیات مستمر و پایایی و تشخیص آسیب‌‌ها، مقدمۀ احیا، تکامل و پیشرفت است. با تشخیص کاستی‌‌ها می‌‌توان به تناسب، راهکارهای بایسته‌‌ای ارائه داد و با به‌‌کارگیری آن‌‌ها مسیر تکامل، رشد و ارتقای دانش را هموار کرد. آسیب‌‌ها و بایسته‌‌های دانش کلام را می‌‌توان در چند زاویۀ دانشی، روشی، متون و شرایط اجتماعی تحلیل و بررسی کرد. این نوشتار، با کاوش در کلام معاصر شیعۀ امامی، برخی آسیب‌‌ها و موانع را شناسایی کرده و به تناسب به ارائه برخی راهکارهای بایسته پرداخته است.