جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اهل تصوّف و عرفان در عالم اسلامی، برای اثبات نظریّه وحدت وجود به آیات و عباراتی از کتاب خدا تمسّک جسته‌اند. از مهم‌ترین این آیات و عبارات می‌توان به «هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الباطِن..»(حدید: 3)، «فَأَینما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجهُ اللّهِ»(بقره: 115)، «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمَی»(انفال: 17) و «هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ»(حدید: 4) اشاره کرد و از شاخص‌ترین افرادی که این آیات و عبارات را بر وحدت وجود تطبیق داده‌اند، می­توان از روزبهان بقلی، ابن‌عربی و سیدحیدر آملی یاد کرد. این نوشتار با ارائه نمونه‌هایی از این‌گونه استنادات در طول تاریخ تصوّف اسلامی و سنجش آن­ها با قواعد تفسیری و روایات و همچنین نظرات مشهور مفسّران از شیعه و سنی، به این نتیجه می‌رسد که تمامی استنادات مزبور دچار اشکالات اساسی بوده و آیات مذکور بر این نظریّه دلالتی ندارند، بلکه بر مواردی همچون ازلیّت، ابدیّت، علم، قدرت و سلطنت مطلقه خداوند دلالت دارند.

دیدگاه نفی صفات از ذات خداوند سبحان، یکی از نظریّات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار، به­دنبال بررسی و تحلیل این نظریّه در مدرسه کلامی حلّه با تمرکّز بر آثار اندیشمندان برجسته این مدرسه، یعنی خواجه نصیرالدین، محقّق حلّی، ابن­میثم بحرانی، علّامه حلّی، فخر المحقّقین و فاضل مقداد است. علاوه بر تصریح به نفی صفت در کلام برخی از این متکلّمان و نبودِ آثار قابل­توجّهی از نظریّه عینیّت در این مدرسه، با تحلیل نظریّه­های اعتباری­دانستن صفات، نفی وساطت صفات در ترتّب آثار بر ذات، تقریر نیابتی از رابطه ذات و صفات، تفسیر سلبی، کارکردی و فعلی از صفات ذاتی، در مدرسه حلّه، می­توان به این نتیجه رسید که گرایش غالب در این مدرسه، دیدگاه نفی صفات است. تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی، به­معنای نفی تعدّد در ذات و نفی ترکیب، تحلیل ماهیّت صفت و حکم به اتّحاد وصف و صفت و نیز روایات نفی صفت، استدلال‌هایی هستند که دیدگاه نفی صفات در مدرسه حلّه از آن‌ها بهره‌می‌برد. به نظر می‌رسد که نفی صفت در مدرسه حلّه نسبت به مدرسه بغداد، شفافیّت و صراحت بیشتری داشته است. تصریح به نفی صفت، تفسیر نیابتی از نفی صفات، تمسّک به بیان تمثیلی برای تفهیم بیشتر نفی صفت، تأکید بر ادبیّات تعبیری­بودن اسما و صفات الهی، تأکید بر ملازمه الهیات سلبی و نفی صفت و نیز رونمایی رسمی از اعتباری­بودن صفات، از نقاط برجسته و چشم‌‌گیر این مدرسه کلامی است.

در دیدگاه اندیشه­وران سلفی، اصل بر فهم کتاب و سنّت بر محوری است که سلف آن را فهمیده‌اند و نباید از فهم آنان خارج گردید و از مقدّم داشتن فهم غیرسلف بر قول سلف باید پرهیز داشت. گرچه ماهیّت سلفی­گری بر هم­سویی و التزام بر مذهب صحابه، تابعین و اتباع استوار است، ولی نمونه­های متعدّدی از تناقض­نمایی میان معماران سلفی­گری به­خصوص ابن­تیمیه با فهم سلف وجود دارد و این تناقض­ها بنیاد فکری سلفی را در هویّت به مخاطره می­اندازد. مسئله اصلی تحقیق پیش­رو آن است که ادّعای مرجعیّت سلف از سوی معماران اندیشه سلفی به­خصوص ابن­تیمیه حرّانی به چه میزان با عملکرد فکری و معرفتی ایشان برابری می­کند. در این نوشتار ضمن بررسی انتقادی ادّعای مرجعیّت سلف از سوی سلفیّون، چند نمونه از ناسازنمایی­های سلفی­گری با سلف در معنای متن، مراتب توحید و مسئله توحید الوهی بررسی می­شود.

باور به امکان غیبت حجت‌الهی، از دیرباز تا کنون از مسلّمات مکتب تشیّع به حساب می‌آید. در نوشته‌های برخی از مستشرقین ادعائی مبنی بر عدم وجود چنین باوری در عصر حضور امامان و برساخته بودن آن بعد از دوران امامت امام عسکری× مطرح شده است. مطالعات و پژوهشهای پیشین پاسخی تفصیلی و مناسب به این پرسش نداده و یا حداقل به طور جدّی مورد بررسی قرار نگرفته است. پی‌جویی این باور در کتب فِرق و گزارشهای تاریخی، تألیفات اصحاب ائمه^ در این زمینه، اشعار شاعران، شکل‌گیری فِرق متعدد و سودجوئی برخی شیادان از این باور اصیل، از مسائلی است که در این نوشتار مورد توجه قرار می‌گیرد. تلاش این نوشتار بهره گیری از روش تاریخی برای اثبات آشنائی و باور شیعیان عصر حضور (حداقل بخش مورد توجهی از ایشان) با باور به غیبت بوده‌ است. یافته‌های این نوشتار فرضیه‌ی برساخته بودن باور غیبت توسط شیعیان را مورد خدشه قرار می‌دهد.

در دو قرن نخست هجری اختلافات عقیدتی و کلامی بسیاری در طیف‌های مختلف جامعه اسلامی از جمله زاهدان بصری وجود داشته ‌است. این گروه، در حوزه عقیدتی، به دو دسته عثمانی‌مذهبان و متمایلان به تشیّع تقسیم می‌شوند که اختلافات و اشتراکاتی در مقابله با مسائل کلامی آن زمان از جمله رویارویی با اهل‌ بدعت، ارجا، قدر و اعتزال داشته‌اند. این مقاله در‌صدد بررسی اختلافات کلامی زاهدان بصری، زمینه و بسترهای آن و تبیین نقاط اشتراک و افتراق آنان در این حوزه است. نتایج این مقاله حاکی از آن است که دو گروه زاهدان بصری، یعنی عثمانی­مذهبان و متمایلان به تشیّع در باور به عقیده ارجا که به­گونه‌ای وقف و سکوت در مقابل حوادث اجتماعی و سیاسی است و مبارزه با هر گونه بدعت از جمله اعتقادات خوارج هم­سو بودند؛ امّا نسبت به مسئله قدر (اختیار انسان بر افعال) و اعتزال رویکرد متفاوتی داشتند، به‌‌طوری­که عثمانی‌مذهبان موافق با جبر، به‌شدّت با اندیشه‌های قدریه و معتزله مقابله می‌کردند؛ در حالی‌که متمایلان به تشیّع در این موارد از آموزه‌های اهل­بیت (ع) بهره می‌بردند.

میرقوام‌الدین رازی تهرانی، از شاگردان ملارجبعلی تبریزی است. وی از معتقدان به الهیات سلبی است و پیامدهایی را نیز بر این تلقّی از الهیات بار می‌کند. میرقوام‌الدین رازی سه پیامد عمده را برای الهیات سلبی برمی‌شمارد: 1- انحصار موجود در ممکن؛ 2- حذف مبدأ اول از تقسیمات واحد؛ 3- ثمراتی که الهیات سلبی در علم مابعدالطبیعه دارد و در ذیل مورد سوّم، چهار نکته را یادآور می‌شود. در این مقاله، مسئله اصلی بیان و بررسی انتقادی پیامدهای الهیات سلبی از دیدگاه میرقوام‌الدین رازی تهرانی است. روش بحث توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری مطالب، به­صورت کتابخانه‌ای است. نتیجه اجمالی که این مقاله از بررسی‌های خود می‌گیرد این است که میرقوام‌الدین رازی در اثبات این پیامدها برای الهیات سلبی موجّه نیست.

اصل سنخیت صدرائی که مستلزم شباهت خالق و مخلوق است از یک سو با ظاهر قرآن و روایات و برخی آموزه های دینی ناسازگار می نماید و موجب ارائه تفسیر بسیار غریبی از برخی معجزات منقول در قرآن کریم شده است و از سوی دیگر با معنای بدیهی اختیار که از موّجِهات بعثت و تکلیف و وعد وعید و از مبادی تصدیقی علوم تربیتی و اخلاق است سرستیز دارد. با توجه به اعتقاد اندیشمندان اسلامی مبنی بر عدم مخالفت آموزه های دینی با عقل صریح وحکم منطق دانان به بطلان شناخت نظریِ مخالف با بدیهیات این فرضیه قوت می گیرد که سنخیت صدرائی اصلی غیرمبتنی بر برهان عقلی تام است. اهتمام به این امر نویسنده را بر آن داشته تا پژوهشی در معنا و مفهوم سنخیت و لوازم و دلایل آن به انجام رساند و افزون بر اثبات فرضیه یاد شده نظریه فیلسوفان مبتنی بر انکار اختیار کلامی و اثبات اختیار فلسفی که یکی دیگر از لوازم اصل سنخیت است را نقادی کند. نوشتار پیش روی گزارش مختصری از آن پژوهش است.

نقد از روش‌های مؤثر برای سنجش آراء و اندیشه­ها و تشخیص نقاط قوت و ضعف آثار نویسندگان است. با بهره­گیری از این روش می­توان سره را از ناسره بازشناخت. در بین روش­های نقد، نقد روشی از اولویت فراوانی برخوردار است. این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه‌ای تدوین شده و بر این فرضیه استوار است که وهابیان به ویژه نویسنده کتاب اصول مذهب الشیعة، به دلایلی همانند پیش­فرض­های ناصواب، کینه و حسادت، تفاوت فرهنگی، ضعف علمی و... در موارد فراوانی مغالطه کرده‌اند. بررسی نشان می­دهد کتاب اصول مذهب الشیعة، در بررسی مذهب امامیه، به جای روش علمی از مغالطه­های حمله‌ شخصی، دروغ، تعمیم نابجا، نقل قول ناقص، تحریف، تفسیر نادرست، علت جعلی، ادعای بداهت، توسل به مرجع کذب، تحریک احساسات و مغالطه تمثیل بهره برده و از روش علمی برای نقد شیعه استفاده نکرده است.

یکی از تحولات مهم و شگرفی که در دوران ظهور امام مهدی علیه السلام رخ می‌دهد، دگرگونی اخلاقی ژرف و فراگیر انسان‌هاست که در روایات فراوانی به آن اشاره شده است. این تحول، هم ازآن‌رو که تحقق‌بخش هدف خلقت و بعثت انبیا و هم ازآن‌رو، که نقطه اوج کمال انسانی و تجلی عینی آرمان همه مربیان و معلمان اخلاق در طول تاریخ است، از اهمیت فراوانی برخوردار است، اما مهم­ترین پرسشی که در این زمینه وجود دارد این است که مهم­ترین عامل این تحول اخلاقی ژرف و فراگیر انسان‌ها چیست؟ در روایات از عوامل مختلفی که به نوعی در این تحول مؤثرند، یاد شده که از آن جمله است؛ رشد و کمال عقلی انسان، رشد و کمال دانش و معرفت بشر و از بین رفتن شیطان. اما به نظر می­رسد که همه این­ها خود، معلول عامل مهم­تری هستند و عامل اصلی این تحول چیز دیگری است. با توجه به اهمیت این مسئله، در این مقاله با روش توصیفی، تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع روایی و کتب شرح حدیث به بررسی پاسخ این پرسش پرداخته و ثابت کرده­ایم که مهم­ترین عامل این تحول، وجود مقدس امام عصر علیه السلام و ظهور تام و تمام آن حضرت در جامعه است.

محمد ارکون به دلیل تأکید دوچندانش بر اهمیـت بـه کـارگیری روش­هـای نوین پژوهشی بـرای فهـم متون اسلامی و رویـارویی نقادانه­اش با روش­های کشف متن و فهم آن و ارائه خوانشی جدید از متن و تفسیر قرآن، از بارزترین نمایندگان جریان نوگرا است. وی روش پژوهشی خود در متون دینی را اسلام شناسی تطبیقی نام گذاشته است که در آن متون اسلامی به ویژه قرآن از منظر علوم انسانی مورد مطالعه قرار می­گیرند؛ از آن جا که روش ارکون به جای ابتنای بر اصول روش­شناسی، بر پیش­فرض­های اومانیسمی مبتنی است و از این منظر، ماهیت دین گریزانه دارد، پژوهش حاضر بر آن شد تا با روش توصیفی تحلیلی، نظریه وی را مورد ارزیابی قرار دهد. مولفه­هایی که ارکون در این نظریه ارائه می­کند، از این قرار است: وحی سخنی آزاد، ناگهانی و مبتنی بر تجربه نبوی است؛ بین اصل قرآن و متن آن تفکیک باید کرد؛ بنابراین، بخشی از متن قرآن که مشتمل بر گزاره­های جزم اندیشانه و خیالین است، غیر اصیل­اند و بخش اصیل قرآن نیز به رغم وحی بودن -به معنایی که ذکر شد- لازم است به صورت آزادانه و بر پایه پیش‌فرض‌های مفسر مورد توجه قرار گیرد، نه براساس قصد و نیّت خداوند؛ دیدگاه هایی فوق، مستلزم آن است که قرآن، طبق برنامه معینی از سوی خداوند برای هدایت بشر نازل نشده باشد؛ محتوای قرآن، جنبه متخیلانه و اسطوره­ای داشته باشد؛ معیار تفسیر قرآن، نه قصد خداوند، بلکه پیش­فرض­های مفسر باشد.