جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بدون تردید مباحث عرفانی و تجربه¬های مکاشفه¬ای بر محور ایجاز و رمزگونگی، تأویل و چند معنایی، فراهنجاری زبان، تعلیق و تعویق در حوزة معنایی می¬چرخد. به همین دلیل زبانی گنگ و غیرمستقیم است و مانند زبان علم، روشن و صریح و منطقی نیست، بلکه پر از تعلیق¬های معنایی است. ایجاز و ابهام در کلام شمس می¬تواند متاثر از ویژگی¬های روحی و شخصیتی وی باشد. مخاطب شمس اگر اهل نیاز باشد، کلام موجز او را درمی¬یابد. شمس اهل بحث و جدل نیست، بلکه اهل اشارت است. مخاطب شمس باید اهل رمزخوانی و تأویل کلام باشد. ظرفیت زبان از نظر شمس، بسیار محدود و تنگ است. و گنجایش وسعت معانی و مفاهیم روحانی را ندارد؛ همین امر یکی از دلایل مهم بیان¬ناپذیری معانی عرفانی از دیدگاه شمس است. نتیجه این نگرش، پارادوکس یا متناقض¬نمایی است. نفی متافیزیک حضور یکی از عناصر شالوده¬شکنی در دیدگاه دریدا است. تفکر دریدایی می¬گوید: متن می¬خواهد تکثر معنایی را در خدشه¬دار کردن انگاره¬های متافیزیکی بازسازی-کند و به معناهای تازه از متن دست¬یابد. مقالات شمس تبریزی، نمونه¬هایی از شکستن عناصر فلسفة غرب (متافیزیک حضور)، در درون خود دارد که گوینده در تلاش است این انگاره¬های متافیزیکی را در هم بشکند و با تعلیق¬های پیاپی معنایی، دال¬ها و نشانه¬های بی¬شماری را برای معناهای متکثر حاصل¬کند. کلیدواژه¬ها: شمس تبریزی، مقالات شمس، نفی متافیزیک حضور، تعلیق¬ معنایی، سلوک.

شعر شراب یا خمریه سرایی یکی از گونه‌‌های مهم ادبی است که قدمت آن به درازی عمر شعر در ادبیات ملت‌‌ها است. خمریه و جمع آن به شکل خمریات یا باده‌سرایی نوعی از اشعار در ادبیات عرب و فارسی است که به توصیف شراب یا مجالس بزم و شراب‌خواری می‌پردازد. وجود نام‌‌ها و القاب فراوان و آیین‌‌های خاص برای شراب و خمر در ادب عربی و فارسی دالّ بر اهمیت و تداول این موضوع در آن فرهنگ‌‌ها می‌‌باشد. در مجموع خمریه¬سرایی یا شعر شراب به دو نوع مادی و عرفانی تقسیم¬می‌‌شود؛ در شعر فارسی هرجا از می و می¬گساری سخن به میان¬ آمده، مقصود همان عصاره و مفهوم واقعی آن بوده، اما از قرن ششم با گسترش تصوف و آمیختن شعر و عرفان با هم، بسیاری از اصطلاحات ادبی به معنی مجازی به¬کاررفته و بخش مهمی از معانی عرفانی در قالب اصطلاحات می¬پرستانه به صورت خمریات بیان شده¬است و گاهی این درآمیختگی چنان است که نمی¬توان مِی مجازی را از مِی حقیقی جداکرد. در نوع دوم عارفان و شاعران عارف مسلک می و باده را به¬عنوان نمادی برای بیان نشاط روحی و بیان عشق الهی دستمایه شعر خود قراردادند و مقصود آن‌‌ها از شراب، می انگوری نیست بلکه خمر معنوی و روحی است. در این مقاله با استفاده از روش (تحلیلی - توصیفی) سیر تحوّل ساختاری و محتوایی شعر شراب عرفانی در ادب عربی و فارسی و ویژگی‌‌های آن¬ها مورد بحث قرارگرفته و دلایل بهره¬گرفتن از الفاظ و اصطلاحات خمری و مراد از این الفاظ با ارائه شواهد و نمونه‌‌های شعری متعدد، به صورت تطبیقی بررسی¬شده¬است. کلیدواژه‌ها: خمریه، شراب عرفانی، تصوف و عرفان، عشق الهی، ادب فارسی و عربی.

هدف این پژوهش، بررسی برجسته‏ترین فنون بلاغی اشعار ابنمعصوم شیرازی است. جامعه آماری مطالعه اشعار عرفانی وی ابیاتی است که ابنمعصوم فراتر از بدیع لفظی به همسوسازی آن¬ها با آرایه¬ها از طریق دیدگاه و اندیشه فکری خویش برای رسیدن به آن¬ها همت گماشته¬است. پرسش اصلی پژوهش این است که ابنمعصوم در ساختار عناصر یک بیت چه شیوه و سبکی را در به کارگیری علم بدیع و بیان مدنظر دارد. وی در سرودن اشعار به آراستن زبان و صنایع ادبی حوزه بدیع اهمیت بسیاری داده¬است. شناخت پربسامدترین شیوه¬های سخن آرایی اشعار ابنمعصوم و سبک و سیاق پیوندزدن آن¬ها به اندیشه¬های بنیادین و عرفانی¬اش ضروری است. ابن¬معصوم به این توجه دارد که سخن مؤثرتر سخنی است که آراسته¬تر باشد؛ بنابراین به انواع تصویر با هدف تأکید بر مضامین عرفانی، جلوه دیگر بخشیده¬است که این امر فراتر از لفظ¬پردازی و آراستنِ صرف ابیات است؛ هدف ابن¬معصوم برجسته¬سازی و تاثیرگذاری افکار خویش به مدد این گونه صناعات ادبی است. این کارکرد در اشعار وی تاکنون بررسی نشده¬است. نتیجه این است که ابن¬معصوم با آگاهی و تسلط بر کارکردهای علم بیان و بدیع، اشعارش را تاثیرگذارتر ساخته¬است. همچنین از یافته¬های تحقیق این است که ابن¬معصوم همانند برخی شاعران دوران خود در بسیاری از قصاید از آرایه¬های ادبی به¬ویژه جناس و تضاد و استعاره و تشبیه و.. استفاده نموده و از این طریق سعی در مزین کردن اشعارش داشته¬است. کلیدواژه‌ها: ابن¬معصوم شیرازی، اشعار عرفانی، بیان، بدیع، صورخیال.

مضامین معنوی و عرفانی در شعر آیینی حضوری ارزنده دارد که کمتر مورد توجه قرارگرفته¬است در این مقاله، شعرمعاصر سیستان در حوزه آیینی دنبال¬می¬گردد و درون¬مایه¬های عرفانی در آن مورد بررسی قرارمی¬گیرد پیوند عرفان با این نوع از شعر در نمونه¬های حقیقت محمدیه، مدح پیشوایان دینی و در موضوعاتی چون سماع معنوی و نمادهای چون کوه قاف و معراج عرفانی تا نورالانوار دنبال می¬شود از این نمونه¬ها نتیجه¬گیری می¬شود که عناصر معنوی وعرفانی که در جوهره شعرآیینی وجوددارد اگر جستجو گردد به حضور جنبه¬های عرفانی در شعر دفاع مقدس وشعر انقلابی نیز می¬رسد. کلیدواژه‌ها: عرفان، شعر آیینی، ادبیات معاصر، سیستان، سلوک.

تربیت از مسائل مهم و کلیدی در حوزۀ عرفان و تصوف است و عرفا توجّه ویژه‌ای به تربیت مریدان داشته‌اند. از منظر عرفان و تصوف، تربیت مقدّمه‌ای برای رسیدن به معرفت است و صوفی با تربیت عملی به خودشناسی و در پی آن به خداشناسی می‌رسد. قصص و حکایاتی که از عرفا و صوفیان بزرگ نقل‌شده¬است، به‌وضوح، اهمیّت موضوع تربیت را نشان¬می‌دهد. طبقات¬الصوفیه اثر خواجه¬عبدالله انصاری، از جمله این کتاب¬ها است که در این پژوهش سعی¬شده¬است، مبانی تربیت با توجّه به شیوه¬های نوین تربیت اسلامی در این کتاب، مورد بررسی و تحلیل قرارگیرد و همچنین نویسنده درصدد آن است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و روش کتابخانه‌ای به بررسی اصول و روش‌های تعلیم و تربیت در آموزه¬های عرفانی طبقات¬الصوفیه بپردازد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که قصص و حکایات طبقات¬الصوفیه که در شرح حال عرفا و صوفیان آمده¬است به‌طور کلی، حول محور انسان و تربیت اوست و بایدها و نبایدهایی که به‌عنوان حکم خداوند در صلاح‌دید انسان مطرح است در این حکایات به‌خوبی نمایان است. از سوی دیگر مبانی، اصول و روش‌های تربیتی مطرح¬شده در حکایات صوفیان، منطبق و هماهنگ با مبانی، اصول و روش‌های تربیتی اسلام و قرآن است. کلیدواژه‌ها: طبقات¬الصوفیه، خواجه¬عبدالله انصاری، تعلیم و تربیت، آموزه¬های عرفانی

این مقاله به واکاوی طریقت نقشبندیه در دوره تیموریان می¬پردازد. دوران تیموری، عصر بسط و توسعه تصوف و ازدیاد خانقاه¬ها است. تیمور و جانشینانش در دینداری و رعایت جانب علما پایبند بودند. دراین دوره اوضاع دیانت مطلوب و کار معابد و مساجد با رونق بود و سلطه متولیان امور مذهبی در اشکال مختلف زندگی مردم بیش از گذشته به چشم می¬خورد. تصوف در این دوره بر اثر عوامل گوناگون، رشد مضاعفی داشت. وضعیت صوفیان و خواجگان و شیوخ طریقت¬های مختلف هم بر یک منوال نبود. یکی از این طریقت¬ها که در دربار تیموریان نفوذ فراوان یافت فرقه نقشبندیه بود، اهمیت این فرقه در آن بود که در همه جا، با همه کس و در همه حال اعمالشان قابل-انجام بود و درواقع شعار اصلی آن¬ها همین گفتمان بود، در تعلیمات نقشبندیان، قرائتی از زهد و تصوف تدوین¬گردید که بیشترین توجه را به فعالیت¬های اقتصادی، و بیشترین فاصله را با عزلت و گوشه¬نشینی و ترک دنیا داشت. وجه تمایز طریقت نقشبندیه از سایر طریقت¬ها تأکید خواجگان این سلسله بر آموزه¬های سازگار و مبتنی بر فعالیت¬های اقتصادی اجتماعی بود. بنا بر این تصوف دراین عصر پا به مرحله جدیدی گذاشت، باور و علاقه تیمور و جانشینانش به بزرگان این فرقه اهمیت دو چندان جایگاه شیوخ این طریقت در دربار تیموریان را موجب¬شد. سوال تحقیق بر این امر استوار است که چه عامل و یا عواملی در گسترش نفوذ طریقت نقشبندیه در ماوراء النهر و خراسان دخیل بودند؟ فرضیه مورد بحث بیانگر این است که با درایت، هوشمندی، تعامل و تأکید بر مسائل معیشتی، توسط خواجگان طریقت نقشبندیه، تصوف در این دوره برای نخستین بار پا به عرصه جدیدی گذاشت. این مسئله تا پایان حکومت تیموریان همچنان تداوم داشت به گونه¬ای که می¬توان-گفت فروپاشی حکومت تیمیوریان مساوی شد با پایان اقتدار سلسله نقشبندیه. این مقاله با روش توصیفی و تحلیل داده¬ها به تبیین سوال تحقیق و همچنین فرضیه مورد بحث می¬پردازد. کلید واژه¬ها: عصر تیموریان، طریقت نقشبندیه، سیر تاریخی، دین و مذهب.

هدف این پژوهش مطالعۀ توبه از نظرگاه تصوّف اسلامی به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌های عرفان و تصوّف است که در تمامی سلسله‌ها و طریقه‌های عرفانی، سلوک الی¬الله با آن آغازمی‌شود. در این پژوهش که به روش اسنادی صورت¬گرفته¬است، ابتدا مفهوم توبه در متون نثر عرفانی مطالعه¬شد و سپس گزاره‌های حاوی واژۀ توبه استخراج و تحلیل شدند. توبه گرچه در نظر مفسّران قرآن و علمای دینی از اهمّیّت ویژه‌ای برخوردار است، اما عارفان نیز توجه ویژه و خاصّی به آن داشته‌اند. از سوی دیگر با توجه به دو دسته صفات الهی (صفات جلال و جمال) می‌توان به دو نوع مشرب عرفانی قائل¬بود: تصوّف عابدانه که حاصل برخورد عارف با صفات جلالی حقّ است و عرفان عاشقانه که بیشتر با صفات جمال الهی سروکار دارد. هرکدام از این دو نگاه عرفانی تعاریف و تفاسیر مختلفی در باب توبه ارائه¬کرده‌اند. گریه، خوف از عذاب خداوند و فراموش‌¬نکردن گناه تا آخر عمر نمودهای توبه در تصوّف عابدانه است. نتایج نشان¬می‌دهد در این متون، با شقّ سومی از توبه مواجهیم که اگرچه نمودی از توبۀ عاشقانه به‌نظرمی‌رسد، آن را باید در مرتبه‌ای بالاتر از توبۀ زاهدانه و عاشقانه تصویرکرد. در این نگرش، با تعریف جدیدی از توبه مواجه هستیم که در سخنان بزرگانی چون رابعه عَدَویّه، ابوالحسن نوری و احمد بن رُوَیم بیان¬شده¬است که همان توبه از اثبات وجود خود در برابر وجود مطلق الهی است. تا این توبه صورت¬نگیرد، تمام انواع توبه نه ¬تنها بی‌اثر است بلکه خود می‌تواند حجاب معرفتی برای سالک شود. کلیدواژه‌ها: توبه، تصوف، عرفان عاشقانه، معرفت.

در این تحقیق با ابتنا بر آراء افلوطین و ابن‌سینا درباره عشق در انسان، تلازم عشق و معرفت در آراء ایشان بر اساس تفاوت¬ها و شباهت¬ها بررسی و تطبیق داده¬می‌شوند. در بحث تلازم عشق و معرفت تأثیر عشق برای شوق به معرفت برای نیل خیر و زیبایی، نائل¬شدن به ملکات اخلاقی و اتحاد با صورت¬های کلی و خداوند مدّنظر است. مهمترین مسئله تحقیق، آزمون این فرضیه بود که آیا ابن‌سینا در مبانی و نتایج تلازم عشق و معرفت در انسان تحت¬تأثیر مبانی فلسفی افلوطین ضمن این مباحث بوده¬است؟ این مقاله با اتکاء به روش تحلیلی-توصیفی در نهایت به این نتیجه می‌رسد که در نگرش معرفت¬شناسانه‌ای که از آراء افلوطین درباره عشق دریافت¬می‌شود، عشق برخلاف راه دانش، مسیر نائل¬شدن و اتحاد با احد است. عشق قادر است به چیزی که حد و اندازه ندارد و دارای هیچ صورتی نیست، نائل¬شود. اما این نگرش نزد ابن‌سینا امری وجودی است زیرا کمال نفوس بشری همان تشبه به ذات خیر مطلق و صدور افعال متعادل و متوازن از قبیل فضایل بشری و تحریک نفوس ملکی نسبت به جواهر علوی است که به سبب تشبه به خیر مطلق هستند و غایت این تشبه تقربی است که به¬واسطه فیضان کمال و فضیلت از خیر مطلق است. ابن‌سینا در پرتو اثرپذیری از سرمایه‌‌های غنی دینی، از افلوطین هم اثرپذیرفته و جریان تفکر اسلامی را به سوی اشراق و عرفان سوق¬داده¬است. کلیدواژه‌ها: عشق، معرفت، انسان، ابن‌سینا، افلوطین، اتحاد.

از مباحث مهم در عرفان مسئله سير و سلوك و رفع حجاب¬ها در سلوك سالك است. حجاب-هاي ظلماني و نوراني بسياري وجوددارد كه سالك با تهذيب نفس و عبادت و رياضت¬هاي شرعي مي‌تواند آن¬ها را رفع¬كرده و به مقام¬هاي بالاتر همچون توحيد افعالي و توحيد صفاتي و توحيد ذاتي دست¬پيداكند. ولي آنچه قابل¬بررسي است و كمتر بدان پرداخته شده مسئله حجابهاي ذات مقدس حق تعالي است كه در اين مقاله مورد تحقيق قرار گرفته و كاملاً جنبه نوآوري و ابداع دارد. منطقة «هو» و حضرت احديت در حجاب‌هایی مانند عزت و قدرت و کبریایی قرارگرفته¬است. پس از آن در حضرت واحديت كه عالم اسما و صفات الهي است چهار اسم ذاتي «الاول» و «الاخر» و «الظاهر» و «الباطن» حجاب‌های نخستین و اسماء سبعه حی، قادر، مرید، سمیع، بصیر، علیم و متکلم در مرحله بعد و بقیه اسماء، حجاب‌های دیگر حق تعالی می‌باشند و از لحاظ تجلي اولين تجلي حق تعالي تجلي اسم اعظم الله مي‌باشد كه به¬صورت حقيقت محمديه(ص) ظهوركرده¬است و ذوات مقدس اهل بيت(ع) حجاب¬هاي نوراني حق مي‌باشند. اما از لحاظ عوالم وجودي در قوس نزول به-ترتيب اعيان ثابته حجاب ذات و عالم ارواح حجاب صفات و عالم شهادت حجاب افعال الهي مي‌باشد. کلیدواژه‌ها: حق تعالی، ذات، حجاب، نورانی، اسماء.

در اثر تحولاتی که در قرن هفتم در عرفان به وجود آمد سنت تازه‌ای در عرفان اسلامی شکل گرفت. یکی از مهم‌ترین تقسیمبندی‌هایی که در متون عرفانی بدان استناد می‌شود تقسیم عرفان اسلامی به عرفان عملی و نظری است که هر کدام از این اقسام جایگاه خاصی در عرفان پیدا کرده‌اند. برخی از صاحب‌نظران در تعریف این نوع عرفان به معنایی فراتر از تعریف مرسوم نظر دارند و معتقدند که در عرفان عملی باید به جنبه کارکردی آن در اجتماع توجه داشت. سعدی شیرازی از آن گروه افرادی ست که معتقد است آموزه‌های عرفان را نباید در خلوت‌گزینی خلاصه کرد بلکه آموزه‌های عرفانی باید درمتن جامعه به کار بسته شوند. وی تلاش می‌کند که به حل مشکلات دیگران بپردازد و از آلام آدمیان بکاهد. او برخلاف برخی صوفیانِ خلوت‌گزین، که با دلایل موجّه خویش گوشۀ عزلت را برگزیده‌اند از میان عناصر عرفانی، بیشتر به سراغ مؤلفه‌هایی می‌رود که علاوه بر تزکیۀ نفس، تصفیۀ باطن و تهذیب روح انسان در متن جامعه نیز اثرگذار باشد و موجب بهبود و اصلاح کاستی‌های اجتماع گردد. از این پزوهش که به صورت متن محور و با روش کتابخانه‌ای انجام شده، چنین نتیجه گرفته می‌شود که شیخ اجل هنگامی که درمورد مسائل عرفانی سخن می‌گوید به جنبه اثربخش بودن عرفان عملی نظر دارد و همواره کارکرد اجتماعی عرفان و تأثر آن در متن زندگی آحاد جامعه را مد نظر داشته است. کلید واژه¬ها: سعدی، عرفان، عرفان عملی، عرفان نظری، بوستان، گلستان.