جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فقر به عنوان یکی از مراحل سیر و سلوک نه­تنها در ادبیات، بلکه در حوزۀ عرفانی دارای اهمیت فراوانی است. سالک در این مقام با نفی ماسوی الله به فنای فی الله دست­می­یابد که نهایت عرفان است. این جستار با روش تحلیلی- تطبیقی دیدگاه دو عارف و شاعر برجستة قرن هشتم، خواجوی کرمانی و شاه نعمت‌الله ولی، را در رابطه با مفهوم فقر بررسی و مقایسه­کرده­است. یافته­های پژوهش نشان­می­دهد که دیدگاه هر دو شاعر به فقر دربردارندة فقر معنوی است که تعالی­دهنده روح انسانی به­سوی کمال و جایگاه بالایی نسبت به غنا دارد. با این تفاوت که خواجو در برخی ابیات که بسامد کمی دارد، فقر مادی را در نظر داشته­است. هم چنین وی در کاربرد معنای فقر از اصطلاحات دیگری همچون: گدایی، بینوایی استفاده­نموده، در حالی که شاه نعمت‌الله علاوه‌بر این واژگان، از واژة «درویشی» نیز بسیار استفاده­کرده­است. این نوع کاربرد فقر گویای تنوع زبان تصوف دو شاعر در بیان مقصود عرفانی خویش و دوگانگی مفهوم فقر است.

از ویژگی­های بارز قرن نهم هجری از نظر مذهبی، رواج مذهب تشیع و اظهار قشر فرهنگی و فرهیخته نسبت به این مذهب بود. سیاست آزادی مذهبی تیموریان که ادامه سیاست مغولان بود. زمینه را برای تضارب آراء مهیا کرد. در این راستا مکتب تشیع که از پایه­های اعتقادی استواری برخوردار بود، با انگیزه­های معنوی، الهی و عرفانی رشد چشمگیری کرد که درنهایت مقدمات تشکیل حکومت شیعی ایجادگردید. همچنین آرامش ایجادشده بعد از فتوحات تیمور و علاقه و احترام وی به علما، دانشمندان و صوفیان نیز مشاهده­می­گردد. دراین دوره عالمان یا شیعه بودند و اساس تألیفات خود را بر بعد عرفان و تشیع قرارمی­دادند و اگر هم سنی بودند، سنی کم تعصب و یا متمایل به شیعه بودند. حال تلاش­های عالمان و دانشمندان در دوره قبل و مقارن روی کار آمدن تیموریان برای ایجاد تشیع حائز اهمیت است که این پژوهش به آن می­پردازد. شیوة این جستار (توصیفی - تحلیلی) می­باشد. پرسش اصلی این تحقیق این است که آیا با مطالعۀ آثار دانشمندان این دوره می­توان به دیدگاه­­های عرفانی آن­ها در زمینه تشیع دست­یافت؟ نتایج بررسی نشان­می­دهد که آثار امیرعلیشیرنوایی، خنجی، عبدالرحمن جامی و غیره از اهل سنت و متصوفه نمودی از عرفان و تشیع را در آثار خود دارند.

تسبیح در هستی، در حقیقت بیانگر امر تجلی و حیات است؛ آنگاه که اراده الله بر خلقت تعلق می­گیرد، سنت الهی بر آن استوار است که هستی هر شیء منوط به امر تسبیح آن باشد. در این راستا، تسبیح انسان، آنگاه که در مسیر حبّ به مقرّبون قرارگیرد به شکل تحمید آشکارمی­شود که تسبیحی است خاصِ کسانی که در مسیر صراط مستقیم قراردارند. در ساختار سوره انسان چگونگی این تسبیح به تصویر کشیده­شده­است؛ در این سوره، معصومین ‏(علیهم السلام) به عنوان مصداق مقرّبون ذاتی معرّفى­شده‏اند. این سوره مشتمل بر 31 آیه است که آیات 5 تا 15آن اوصافی از مقرّبون را تشریح­نموده، درآیات 16 تا 23 به ویژگی­های محبین آنان و چگونگی ارتباطشان با مقرّبون اشاره­شده و در7 آیه آخر نیز راهکارهای نیل به مقام مقرّبون ارائه­گردیده­است. در این نوشتار به شیوه ساختار­شناسی تأویلی سوره، این حقیقت عظیم به­دست­آمده که یکی از جنبه­های تسبیح مقرّبون، در سوره دهر در بُعد وجه اللهی بودن آنان، خود را آشکار می­سازد. درخصوص تسبیح محبّین نیز اینگونه نتیجه میشود که به­واسطه مودّتی که با مقرّبون دارند، در چارچوب تسبیح صراط مستقیم قرارخواهندگرفت که سبب می­شود به لطف الهی به درجه قرب اکتسابی نایل­آیند که این همان تحمید اصحاب یمین است.

در طول تاریخ جریان تفسیری صوفیانه و عرفانی از یک سو به منظور پاسخ‌ به نیازهای شناختی و معرفتی مخاطبان و اهتمام نسبت به جنبه‌های تربیتی، اخلاقی و معنوی آن مورد توجه و اهتمام مفسران قرآن کریم قرارگرفته، و از سوی دیگر به جهت وجود انحرافاتی در تأویلات عرفانی، مخالفانی هم داشته و در حوزه­های مبنایی، روش شناختی و غایی دارای آسیب­هایی است. هدف از این پژوهش شناسایی، تحلیل و بررسی آسیب­های حوزه مبنایی، روش شناختی و غایی تفسیر عرفانی قرآن کریم می­باشد. این پژوهش از نظر هدف، پژوهش کاربردی و از نظر جمع­آوری داده­ها، یک پژوهش کیفی است. از نظر روش پژوهش نیز توصیفی - تحلیلی می­باشد. از یافته­های این پژوهش می­توان به منظور کاربست در نگارش تفاسیر عرفانی و بیان منظور و مقصود خداوند متعال از آیات با رویکرد تربیتی و شناختی در جهت اعتلای اخلاق و تربیت مخاطبان قرآن کریم بهره­جست.

در عرفان اسلامی- مکاشفه مسئله مهم و مورد توجه خاص و ویژه­ای بوده و هست. زمانی که عارف بر اثر تهذیب نفس و ریاضتی که از سوی مرشد و پیر به او القامی­شود و به حالات و مقاماتی دست یافت درواقع واجد مکاشفاتی شده­است. روزبهان بقلی از عارفان بزرگ قرن6 هجری می­باشد که از دو گرایش بارز در تصوف اسلامی که به سکر و صحو (یا به­قول حافظ مستی و مستوری) شهرت دارد، روزبهان بی شک در خط گرایش اول است. نگاه جدید به دین و باورهای دینی و طرح عناوین و پرسش­های نو در این ارتباط مدت زمانی است که اذهان متفکران دینی را به خود معطوف کرده­است، از جمله این عناوین جدید بحث تجربه دینی است. ویلیام جیمز دین را تاثیرات، احساسات و رویدادهایی می­داند که برای هر انسانی در عالم تنهایی رخ­می­دهد و احساسات را مفهوم ذاتی دین می­داند. از دیدگاه او تجربه دینی گوهر دین است، به این معنا که حقیقت دین احساسات و عواطفی است که در انسان هنگام رویارویی با حقیقت غائی پدید­می­آید و امور دیگر مانند عقاید اعمال و مناسک مؤخر از این تجربه­اند. این تحقیق پس از پرداختن به مکاشفات روزبهان این موضوع را مورد بررسی قرارخواهدداد که آیا مکاشفات روزبهان براساس الگوی ویلیام جیمز قابل­تحلیل است یا خیر؟ روش تحقیق: روش این مطالعه توصیفی تحلیلی است و روش گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه‌ای است و از کتاب، مقاله، نرم‌افزار استفاده­‌شده و ابزار گردآوری اطلاعات فیش‌برداری است.

حافظ شاعر اندیشه­وری است که علاوه بر بیان تجربه­های عاطفی و احساسی، به دنبال بیان معنی و حقیقت این تجربه­ها و تأملات معنوی خود درلابه لای اشعارش می­باشد و می­توان ژرف­ساختی معرفتی را در کاربرد واژگان هستی­شناسانه « خدا ، انسان ، ملکوت ، جهان و ... » در شعر و اندیشه او جست وجو و کشف­کرد. در این میان ، واژه و مفهوم «خدا» از پربسامدترین مفاهیم کلیدی دیوان حافظ است. این تحقیق به شیوه توصیفی-تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که : «خدا» در شعر و اندیشه حافظ چه معنا یا مفاهیمی دارد؟ یافته­ها حاکی از آن است که: اندیشه و نگاه معرفتی حافظ در فضایی «خدامحورانه» طرح می­شود این نگاه معرفتی از قرآن و متون عرفانی متأثر است و کهن­الگوی داستان آفرینش و ماجرای خلقت و هبوط حضرت آدم دستمایه نگره و انگاره حافظ به حقیقت جهان هستی است اما نحوه، رنگ و جنس نگرش خداباورانه در شعر او یکدست نیست و می­توان مصادیق پرشماری برای رویکردهای عامیانه، عابدانه، وحدت وجودی، شهودی و... در دیوان او ارائه­کرد و زمینه­هایی از اندیشه­های رایج در آن روزگار را _ از قبیل: کلام اشعری ، نگاه جبرگرایانه، اندیشه­های صوفیانه و کلامی و…_ در شعر خواجه سراغ­گرفت و نشان­داد اما نگرش او غالباً شخصی ، ابتکاری و مستقل می­نماید و رویکرد «عاشقانه و دوستانه» از حضور معنادارتری در فحوای شعرش برخوردار است.

رأی علما و محدثان در اعتباربخشی به روایات دعایی دوگونه است: عده­ای روایات مشتمل بر دعا را همانند هر حدیث دیگر نیازمند بررسی سندی و متنی و به­کارگیری قواعد فقه الحدیثی می­دانند؛ از این رو ملاک­هایی جهت ارزیابی صحت و سقم آن ارائه­کرده و صراحتاً برخی ادعیه را جعلی و یا محرف خوانده­اند. دسته­ای دیگر با استناد به روایات من بلغ، ضعف راوی یا راویان را به دیده اغماض می­نگرند و با تساهل از آن می­گذرند؛ از این دسته گروهی نیز به تقیید قاعده تسامح پرداخته­اند. بر اساس احادیث من بلغ، اگر طریق روایت و انشاء دعا ضعیف و اسناد آن غیرمعتبر باشد، کسی که بر ضعف و سستی سند وقوف داشته­باشد، شایسته است به قصد قربت دعا را قرائت­کند نه به قصد ورود و انتساب قطعی آن به ائمه معصومین (علیهم‌السلام). در این گفتار، اعتبارسنجی روایات مشتمل بر دعا از دیدگاه علما مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته و تبیین ایشان درخصوص دعای مأثور و غیرمأثور و نیز آراءشان را در رد یا قبول اصل تسامح در اسناد روایات مورد سنجش قرارمی­دهد.

تمامی افسانه­های موجود در باب موسیقی نظیر هرمس، فیثاغورث، آپولون و ... بر پیدایش اسطوره­ای موسیقی حکایت­دارند. بر پایة این افسانه­ها، گونه­ای موسیقی کیهانی، با بُعدی متافیزیکی، وجوددارد که از دیدگاه متفکران هندی، هیچ­گونه بدعتی را در آن راه نیست و یا با بسطی مفهومی بوسیلة نوافلاطونیانی چون بوئیثوس، همة موسیقی­های عالم، بازتاب یک موسیقی کیهانی همتراز هستند. از این دیدگاه با رهایی موسیقی از فضایی یک­سویه و مونولوگ، تمامی موجودات از روح بشریِ همپایه­ای برخوردارند که درنتیجة آن، نغمه­های ملکوتی و آسمانی در آن­ها جاری و ساری است. با توجه به پیوستگی­هایی که بین گسترة عرفان اسلامی و علم موسیقی وجوددارد، در بررسی صورت­گرفته در باب کارکردهای موسیقی کیهانی در متون مختلف عرفانی، مشاهده­شد که موسیقی کیهانی در مباحثی چون عهد الست(تداعی کلام حق با شنیدن هر نغمه و سازی)، آسمانی و فرعی­بودن سماع به دلیل کشش­های ربانی، جاری بودن موسیقی کیهانی در همة موجودات و برخورداری از آن به تناسب ظرفیت و حالات درونی، زمینه­سازی شهود حقایق ملکوتی به­وسیلة موسیقی این جهانی و... نمود برجسته­ای داشته­است. بررسی پیش رو، به شیوة توصیفی- تحلیلی است.

عشق از مسائل بنیادین عرفان است، چنان‌که بدون در نظرگرفتن آن عرفان و حکمت متعالیه قابل‌فهم نیست. در ادبیات عرفانی نیز عشق از جایگاه بالایی برخورداربوده و هست؛ ازاین‌رو بخش زیادی از ادبیات عرفانی به این موضوع اختصاص دارد. در ادبیات عرفانی به­خصوص در کلام شیخ علاءالدوله و امام خمینی (ره) که موردبحث این تحقیق است، عشق را می‌توان از جنبة حقیقی موردبررسی قرارداد. جریان عرفان عاشقانه در بعد نظری و عملی دارای ویژگی‌هایی است که در اشعار علاءالدوله می‌توان­دریافت که چگونه توانسته­است جریان عرفان عاشقانه را در اشعار خود به کاربرد و در مقایسه با اندیشه‌های حضرت امام (ره) در این موضوع، می‌توان­دریافت که عرفان عاشقانة شاعران خراسان تا چه حدّ توانسته­است در آرای عرفانی یک عارف معاصر هرچند با مشربی متفاوت، تأثیرگذار باشد. دست­آورد پژوهش به‌طور مشخص این است که امام خمینی(ره) به‌عنوان عارفی برخاسته از مکتب ابن عربی و با مشرب صدرایی، مبانی عرفان عاشقانة خراسان را می‌پذیرد و در دیوان اشعار خود به‌گونه‌ای دیگر بیان می‌دارد؛ اما گاه به‌خصوص در اشعار خود، همان اصول را به‌گونه‌ای دیگر و به بیانی رایج در مکتب ابن عربی، مطرح ساخته­است و تحت تأثیر رویکرد رایج در فقه شیعی، به اصول ناظر به برخی از سنن عرفان عاشقانه، همچون عشق مجازی، توجهی نداشته­است.

وجود شرّ قرن­ها، به عنوان مسئله­ای برای خداپرستان بوده­است. باور به اینکه جهان، با شمار زیاد شرور مخلوق و تحت نظارت مطلق خیر اعلی و قادر مطلق و دانای مطلق باشد، مشکل به­نظر می­رسد. اهمیت جهان­بینی درخصوص شرور تا بدان جاست که به عنوان یکی از مضامین مهم و برجسته، نه تنها در متون کلامی و فلسفی و حکمی، بلکه در متون عرفانی نیز به­وفور دیده­می­شود. در این مقاله نگارندگان پس از اشاراتی کوتاه به پاسخ­هایی که به مسئله شرور داده­شده­است، با روش توصیفی-تحلیلی، به مصداق­های مسئله شرّ در منظومۀ عرفانی حدیقه سنایی می­پردازند. حکیم سنایی از نظر اصول اعتقادی و کلامی دنباله­رو اشعری – ماتریدی است و در این سپهر فکری به آن اندیشیده است. نتیجه­ای که از این پژوهش به دست می­آید حاکی از آن است که سنایی با رویکردی عرفانی در مسئله شرور با حکمای الهی متفق­القول است و شرور را به­طور کلی نفی­می­کند. بر اساس منظومه فکری او، اراده الهی خیر محض است و این اصل از اساسی­ترین پایه­های جهان­بینی اوست و با تعبیرهای متفاوت از آن سخن­گفته­است.