جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان به­عنوان موجودی چندبعدی‌ از دیرباز موردتوجه تربیت انبیاء الهی بوده­است. شناخت ابعاد وجودی و زوایای نفس او در فرایند تربیت از اهمیت ویژه­ای برخورداراست. هرجزئی از اجزای وجودی انسان چه در جسم و چه در نفس دارای کارکَردی برای خود بوده و رسالتی برعهده­دارد و انسان در مسیر رشد و تعالی از ظرفیت آن بهره­مند­می­شود. در این میان قوۀ خیال بیشترین ظهور را در عالم کثرات و در بین مردم دارد. این تحقیق با رویکردی ایجابی به قوه خیال و با روش تحلیلی- توصیفی درصدد تبیین عقلی نقش و جایگاه این قوه در تربیت دینی انسان از منظر حکمت و عرفان اسلامی است. بر این اساس بعد از بررسی حقیقت تربیت دینی و توجه به سطوح مختلف ادارک تصوری وتصدیقی متربی در فرایند تربیت از یک سو و جایگاه خیال به­عنوان حدّواسط بین حس و عقل و خصوصیات بارز آن از جمله خلاقیت و محاکات و همچنین ارزش معرفت­شناختی ادارکات خیالی به­ویژه در تطبیق با عالم خیال منفصل از سوی دیگر، با بهره­گیری از آموزه­های عرفان و حکمت اسلامی درمقام اثبات عقلی نقش خیال به عنوان نقطه آغازین تربیت دینی انسان است.

آزادی و بندگی اگرچه درظاهر مفهومی متضاد دارند اما در عرفان اسلامی این دو مفهوم دارای ارتباط حقیقی با یکدیگر هستند. عبودیت و حریت مراتبی دارند که سالک در هر مرتبه از سیروسلوک بهره­ای از آن دو را در خود متجلی­ساخته و درنهایت به حقیقت عبودیت و حریت دست­می­یابد. حافظ این موضوع را در دیوان اشعار خود در چند بیت به­وضوح آورده و آزادی را ثمره تجلی حقیقت بندگی در انسان می­داند. این بندگی که حافظ آن را بندگی عاشقانه می­نامد، ثمره سلوک عارفانه رهرو حقیقت است. عاشق، آزاده­ای است که با بندگی، خود را از همه قیدوبندها رهاکرده و مظهر بنده آزاد گردیده­­است. در این مقاله سعی­شده با تعمق در بعضی از آراء صوفیه و عرفا ضمن بررسی بن­مایه­های فکری رابطه آزادی و بندگی از منظر عرفان اسلامی، به بررسی مفهوم بندگی عاشقانه، مراتب و ارتباط آن با آزادگی از دیدگاه حافظ پرداخته­شود.

بحث « رقیقه عشق» که در این مقاله مجال سخن­یافته­است یکی از موضوعات مهم عرفان وادبیات فارسی را تشکیل­می­دهد این مقاله به روش توصیفی،تحلیلی از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی، قصددارد به این سؤال اساسی پاسخ­دهد که معنا و مفهوم عشق از دیدگاه سعدی چیست؟ داده­ها حاکی از آن است که مصلح­الدین سعدی شیرازی از جمله شاعران حکیم، جهانگرد، فرزانه و فرهیخته و یکی از قله­های بلند زبان فارسی است که با زبان فصیح وبلیغ خود و با صراحت و طنز به موضوع عشق پرداخته­است.آثار او از نظم و نثر مشحون از طنازی­های عاشقانه است. ماهیت عشق سعدی هم روحانی وعرفانی و آسمانی و هم زمینی است. جهان­بینی محبانه و نگاه نازنین­بینی او باعث­شده که کل هستی را زیبا و دوست­داشتنی بدانیم. درعین­حال سعدی به­اقتفای عرفا و شعرای دیگر، عشق رابالاتر از عقل دانسته و یای عقل را در مصاف با عشق سست و لنگان می­داند. و به فناشدن عاشق در معشوق می­اندیشد. او در پشت پردۀ زیبائی­ها وعشق­های مجازی سیمای حقیقی پدیدآورنده آن را مطمح­نظر دارد. به­طور خلاصه می­توان­گفت که تفکر سعدی در عشق از افراط و تفریط فاصله دارد و زبان اعتدال و میانه­ای را در پیش گرفته­است.

اندیشه­های اخلاقی در شعر حافظ جایگاه ویژه­ای دارند. شعر حافظ مملو از مفاهیم و ارزش­های اخلاقی و انسانی است که هرکدام برای نوع بشر درس زندگی به­شمار­می­روند. پند و اندرزهای اخلاقی حافظ که بسیاری از آنان ریشه در تعالیم دین مبین اسلام دارد، رهنمودهایی برای زندگی هستند که با دقت و ظرافت ادبی، راه و رسم خوب­زیستن را به انسان نشان­می­دهد. حافظ شاعر اندیشه­های ناب انسانی است که معنویت حاکم بر اشعار او ریشه در آیات قرآن و آحادیث و روایات دینی دارد که جامعه را به­سمت فضائل اخلاقی رهنمون می­سازد. اشعار حافظ دربارۀ اخلاق و ارزش­های اخلاقی چنان زیبا و هنرمندانه سروده­شده­اند که می­توان او را یک جامعه­شناس صاحب­سبک در­زمینه آسیب­های فرهنگی و اجتماعی دانست. این پژوهش به­روش توصیفی - تحلیلی بر آن است تا علاوه­بر بررسی ریا و اخلاص از منظر آیات و احادیث و تبیین معنا و مفهوم آن­ها، دیدگاه این شاعر بزرگ را با ارائه شواهد شعری در خصوص این دو خصیصه بررسی کند.

ادبیات کهن فارسی و آثار شاعران و نویسندگان قرون متقدم، همواره موردتوجه عموم ادب­دوستان، شاعران و نویسندگان متاخر قرارگرفته­است. در این باره آثار دوران زندیه و قاجار، به­علت رویکرد تقلیدی کمتر موردتوجه­اند و این بی­توجهی، باعث­می­شود بسیاری از معارف آن دوره در پرده ابهام باقی­بماند. با وجود این در دوران یادشده، آثاری یافت­می­شوند که از جهات بسیاری شایان اهمیت هستند. یکی از آثار عرفانی ارزشمند در دوره قاجار، مثنوی بحرالاسرار است. این مثنوی، تفسیر عرفانی منظومی از سوره مبارکه حمد است که با تأسّی به دیدگاه وحدت­وجودی شیخ­اکبر، محی­الدین ابن­عربی، به نظم کشیده­شده­است. این مثنوی سروده محمدتقی مظفرکرمانی از اطباء، علما، فقها و عرفای بزرگ اوایل دوره قاجار است. مظفرکرمانی در این اثر کوشیده­است تفسیر سوره مبارکه حمد را براساس نگرش فلسفی عرفانی "وحدت وجود" به نظم در­آورد. این اثر در بحر رمل مسدس محذوف ( وزن مثنوی مولوی) سروده­شده­است. در سراسر این مثنوی که حدود پنج­هزار بیت است، ضمن توجه فراوان به آیات قرآن، احادیث، ادعیه و خطبه­ها، تلمیحات زیاد و نیز تضمین­هایی از اشعار مولانا به­چشم­می­خورد. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی منظومه و سراینده آن، به بررسی تاثیر ابیات مثنوی مولوی و تضمین­های محمدتقی مظفرکرمانی از آن می­پردازد و می­کوشد تاثیر این ابیات را بر هدف ناظم اثر بازنماید.

شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (618-540 ه.ق) آفریننده ی مثنوی های بزرگ عرفانی است. منطق الطیر، مصیبت نامه، الهی نامه و اسرار نامه عالی ترین آثار عطار نیشابوری هستند که اندیشه های عرفانی را با زبان رمز در خود جای داده اند. این مقاله با عنوان «بررسی اندیشه های عرفانی عطار نیشابوری» جهت وصول به اهداف به تبیین اقوال و آرای عطار نیشابوری در باب مسائل گوناگون عرفانی پرداخته است. وجود تناقض ها و پارادوکس های گوناگون، اندیشه ی عرفانی «موتوا قبل ان تموتوا»، داستان عرفانی شیخ صنعان، بحث توبه، تشبیه و تنزیه ذات اقدس الهی، وحدت وجود همه مباحث عرفانی نابی هستند که در آثار عطار مخصوصاً در چهار اثر ذکر شده به خوبی دیده می شوند. کوشش شده است با ذکر نمونه ها و شواهد شعری و ذکر ابیات و توضیح آن ها بحثی جامع به شیوه ی توصیفی و تحلیلی از این اندیشه ها و مباحث عرفانی ارائه شود.

عرفان، از ارکان اساسی ادبیّات فارسی و ادبیّات عرفانی از شاخه­های اصلی آن است؛ از این رو شاعران، چه آن­ها ­که به معنای واقعی، عارف بوده­اند و چه کسانی که تظاهر به تصوّف کرده­اند؛ اصطلاحات عرفانی را در شعر خود به­کاربرده­اند. ویژگی اصلی سبک هندی، تصویرسازی است. یکی از قابل­دسترس­ترین عناصر در زندگی مردم که شاعر می­تواند با آن به تصویرسازی دست بزند سفالینه­ها می­باشند. حزین لاهیجی با بهره­گیری از سفالینه­ها و گره زدن آن با اصطلاحات عرفانی، تصاویر پویا و مضامین انتقادی- اجتماعی مؤثّری را به­منظور تشویق مخاطب به روی­آوردن به عشق و حقیقت، توبیخ زاهد برای ترک ریاکاری و نفاق و درنهایت روشنگری مردم خلق­کرده که بیانگر اهمیّت بالای سُفالینه­ها در بازتاب عرفان حکیم لاهیجی است. بسامد بالای این تصاویر و مضامین در دیوان حزین به اندازه­ای زیاد است که از آن می­توان به­عنوان مشخّصۀ سبک شخصی شعر حزین یادکرد.