جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث نزد عارفان و صوفیان، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چنانکه در تبیین چارچوب‌های فکری خود هم به­صورت تالی‌تلو آیات قرآن و هم به­صورت مستقل آمده‌اند. کاربست بیش‌از ده‌هزار «حدیث» و «شِبه ‌حدیث» مؤید همین کارکرد و جایگاه است. این در حالی است که در بخشی از این کاربست‌ها، گاه با یک نظام منسجم و مدوّن مواجه­می‌شویم و در بخش دیگر، که از نظر کمّی بیشتر است، هیچ و ترتیب و آداب ظاهری لحاظ­نشده­است و صرفاً کارکرد معنایی «حدیث» مدنظر قرارگرفته­است. عارفان و صوفیان، اگر آشنا به حدیث و حتی فراتر از آن، از جملۀ «محدّثان» باشند، به­دلیل جهان‌بینی و روش‌ خاصشان، «تلقّی» و «کاربستی» منحصربه­خود دارند. این «انحصار در روش» به­معنای وجود «رویکرد واحد» در مواجهه با حدیث نیست؛ چنانکه گروهی از ایشان نقل حدیث را مشروط به تحقق اموری مانند «تزکیه نفس» کرده‌اند و گروهی دیگر سختگیرانه قائل­شده‌اند هیچ­گونه نقل حدیثی ممکن نیست. در این مقاله با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به بررسی کمّی و کیفی احادیث به­کاررفته در اهمّ آثار منثور عرفانی هفت قرن نخست پرداخته­شده‌است. اینکه استناد به روایات درطی هفت قرن روبه­فزونی گذاشته­است و عرفا و صوفیه، بیش از آنکه درصدد تبیین روش‌شناسی خود در تلقی و مواجهه با حدیث باشند، با نظر به کارکرد اثبات‌گرایانه «حدیث نبوی» در تثبیت تعالیم و اهدافشان از آن­ها بهره­برده‌اند از مهمترین نتایج مقاله حاضر است.

یکی از موضوعات مهم و بحث برانگیز در اندیشه‌ توحیدی،موضوع رؤیت خداست که جایگاه مهمی در دیدگاه کلامی و عرفانی داشته و بانام حضرت موسی گره­خورده­است. درعین­حال، متکلمین ناگریز از بحث درباره آن بوده و در آن اختلافات عمیق­دارند. این موضوع دربیش از بیست آیه قرآن ذیل عبارات «لقاءالله» و «نظر در وجه­الله» و درباره انواع رؤیت و شهود ذات الهی مانند شهود و رؤیت خدا نسبت به ذات خود و شهود موسی(ع) در شجره طور مطالبی بیان­گردیده­است. تقاضای رؤیت خداوند، مهم‌ترین بخش زندگانی حضرت موسی(ع) است که از دیرباز مورد­توجه عرفا بوده­است. به­نحوی­که هریک تلاش­نموده‌اند. از دیدگاه خود به بیان علت پاسخ خداوند مبنی‌­بر «لن­ترانی» پرداخته و نظرات گوناگونی را در این زمینه ارائه­دهند. از­این­رو، استقراء آرای تفاسیر عرفانی دراین زمینه و جمع­بندی آن­ها از اعتبار خاصی برخورداراست. این پژوهش نشان­می­دهد که عرفا و برخی از حکمای متأله، مسأله رؤیت­وشهود باطنی و رؤیت تجلیات خداوند را معادل لقاءالله در قرآن تلقی­نموده ولی برخی از فلاسفه و متکلمین شیعی و معتزلی باتکیه­بر مبنای تنزیه کلامی صرف و با­تمسک­به مسأله نفی جسمانیت و اعتقاد به انحصار امکان شهود خداوند در رؤیت مادی، به نفی­ امکان این موضوع پرداخته­اند. این مقاله باروش پژوهشی - توصیفی از نوع تحلیل محتوا و واحد تحلیل مضمون بوده­است.

بلوغ اجتماعی با قدم سیر و سلوک فردی از مبدأ ربوبى و منشأ واحد شروع‌شده و به رشد مسئولیت‌های فکرى و اخلاقى و همدلی در ایفای به عهد و وحدت هدف و صفات و قوانین ناشى از آن بار یافته و می‌‌تواند با مظهریت اسمای الاهی و آیینه تمام نمای حق تعالی به‌سوی حیات طیبه تداوم و استمرار یابد. تجلی انسان کامل، با یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های پیشاظهور یعنی بلوغ اجتماعی، تا حد قابل توجهی متأثر از رابطه علّی و معلولی است. بنابراین بررسی آن در زمینه‌سازی ظهور انسان کامل آخرالزمان ضرورت می‌یابد. بی‌شک ظهور انسان کامل به‌صورت تکامل مجموعى و بنا به مشیت عادی، محصول قانون الهی سرنوشت و عنصر اختیار و نیز بازتاب سنت الهی شکران و کفران نعمت‌ها است به‌گونه‌ای که اِعمال در مسیر تحقق آن تأثیرگذار و اهمال در واپس ماندگی و تأخر آن تأثیرپذیر خواهد بود. در این پژوهش ارزیابی مؤلفه‌های ایجابی بلوغ اجتماعی پیشاظهور از دیدگاه قرآن کریم و عرفان اسلامی با نگرش معرفت‌شناختی و به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، موردتوجه قرارگرفته است. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که بین مؤلفه‌های ایجابی بلوغ اجتماعی و وقوع ظهور انسان کامل آخرالزمان رابطه همبستگی دوسویه و معناداری وجود دارد. بدین‌سان‌که رشد یافتگی در آراستن به علل ایجابی بلوغ اجتماعی بطور فزاینده‌ای موجبات تعجیل در ظهور را فراهم خواهد ساخت.

عرفان عملی با تزکیه و مجاهده شروع می­شود. سالکان الی الله باید رسیدن به مقصد و انجام سیر عروجی،کدورت­های جسم و نفس را از عذار روح بزدایند تا بتوانند به صفای نخستین نایل گردندد. رها ساختن نفس و عدم دست یازیدن به تصفیه­ی آن ره­آوردهای نا مبارکی را برای آدمی به همراه خواهد داشت. اما انسانی که به تخلیه­ نفس از رذایل و تحلیه­ی آن به فضایل همت گمارد، از امارگی نفس کاسته و به سوی نفس مطمئنه گام بر می­دارد. نهج البلاغه یکی از عالی­ترین متونی است که از ناحیه­ امام معصوم صادر شده است و دارای نغزترین اندیشه­های عرفان عملی است. از دیگر سو، عوارف المعارف نیز یکی از متون قابل اعتنا در عرفان عملی است که قرن­های متمادی مورد توجه عارفان بوده است. بررسی بینامتنی هر دو متن نشان می­دهد که تزکیه­ نفس برای نویسندگان هر دو اثرجایگاه ویژه­ای داشته است. این پژوهش به روش تحلیلی و توصیفی تهیه شده است و روش گرد آوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ای می­باشد. هدف پژوهش حاضر، مقایسه­ لزوم و نتایج تزکیه­ نفس در دو متن فوق الذکر می­باشد. نتایج حاصله نشان می­دهد که نهج البلاغه و عوارف المعارف اهمیت فوق العاده­ای به تربیت نفس داده­اند.

ولایت ابوینی، نمونه­ای مبسوط از ولایت‌های تشریعی به­شمارمی­آید که نه­تنها در گستره عرفان اسلامی، از ارزشمندی خاصی برخوردار است؛ بلکه از نگرش حقوق و فقهی نیز، شایستگی و ضرورت ویژه‌ای دارد. زیرساخت و شالودۀ مقوله­های فقهی و حقوقیِ در پیوند با این مهم، برگرفته از آیات و روایات نقل­شده از پیشوایان دین هستند و در کتاب­های عرفانی، فقه شیعی و مذاهب اربعه، دارای پیشینه و دیرینه­اند. یکی از خطیرترین دوره­های حیات هر فرزند، دورۀ شیرخوارگی و فرآیند زمانی موجود تا 7 سالگی است که بنیان­ها و بن­مایه­های تربیت اجتماعی و اخلاقی او، برنهاد آن ساخته­می­شوند. در بررسی پیش رو، به بحث و غور در آیه­ها و نقد روایات مربوط به این دوره پرداخته­شده­است. نتایج حاصل، دلالت بر آن دارند که بادرنظرگرفتن صلاحدید طفل، وابستگی و پیوستگی احساسی مابین مادر و فرزند و نیز به­جهت فریضه­بودن امر حضانت، برتری و پیشینگی مادر در قضیه حضانت در دوران رضاع، مسئله­ای واجب است. همچنین با مدّنظرقراردادن آیه­ها و وفاق روایت­های نقل­شده، شفافیت سندها و مدرک­های دیگر، تا رسیدن فرزند به سال هفتم از زندگی خود، رجحان مادر باز هم در مسئلۀ حضانت، بدیهی است. پژوهش پیش رو، به شیوۀ توصیفی- تحلیلی است.

کشف زوایای پنهان متن مثنوی، نه­تنها برای پژوهشگران عرفان و ادب فارسی گیرا و پرجاذبه است، بلکه برای دوستداران ادبیات داستانی نیز از کشش و درخششی خاص برخورداراست. در این سال‌ها، تلاش‌هایی مبتنی­بر روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی شده­است؛ اما در حوزۀ شناخت ساختاری مثنوی کمتر سخن به­میان­آمده­است. ازاین­رو، نگاهی دیگر به ساختار گفتمانی مثنوی می‌تواند زمینه‌ساز پژوهش‌های گوناگونی باشد. مقالۀ حاضر می‌کوشد باتکیه­بر داستان‌های سه دفتر دوم مثنوی معنوی، گریزها و گسست‌های متن مثنوی را نشان­دهد و از منظر دیگری، ساختار حاکم بر مثنوی را تبیین­نماید. این پژوهش، برای نخستین بار است که براساس گفتمان مثنوی مولانا انجام­می‌گیرد و تاکنون، به­صورت مستقل، گسست‌ها و گریزهای مثنوی موردبررسی­قرارنگرفته‌اند و ساختار مثنوی از این منظر کاویده­نشده­است. سه گسست را می‌توان در داستان­های مثنوی ردیابی­نمود: گسست روایتی، گسست گفتاری و گسست پیوندی. باتوجه­به ارتباط داستان­های اصلی با داستان­های درونه‌ای درمی‌یابیم که بسیاری از داستان­ها دارای پیوندی معنایی هستند. ازاین­رو، گریزها و گسست‌ها بستر‌ساز ایجاد گفتمان/ متن مثنوی هستند و نقشی بنیادین را در گسترش گفتمان و تحقق اهداف عرفانی مولانا ایفا­می‌کنند. بایددانست که مولانا با انگیزه‌های درونی یا بیرونی، این گسست­ها را پی‌ریزی و پیگیری می‌نماید.

با ظهور نقد ادبی جدید و رویکردهای آن، خوانش متون ادبی از دیدگاه­های گوناگون امکان­پذیر شد و دریافت معنای متن گسترۀ بیشتری پیداکرد که به کمک آن می­توان به شباهت‌های معنی­دار متون مختلف پی­برد. آنچه یونگ با عنوان نقد کهن‌الگویی و مضامین ناخودآگاه جمعی یاد می‌کند؛ در روان آدمی نهادینه‌شده و به‌خصوص در آثار ادبی مختلف تجلی‌یافته­است. مفاهیم ابداعی یونگ؛ ازجمله کهن‌الگوهای باستانی مانند نقاب، پیر خرد، سایه ...وطبیعتِ هدفمندِ روانِ انسان، به‌سوی تفرّد پیش­می‌روند. در عصر حاضر، با پیوند هرچه بیشتر ادبیات و روان‌شناسی، مطالعۀ آثار ِادبی با رهیافت نظریات یونگ رونق بیشتری یافته­است. یکی از نظریاتی که در این آثار کاربرد دارد، نظریۀ فرآیند فردیّت است؛ که مراحل تکامل فرد را به‌صورت علمی مرور می­کند. یونگ و مولانا درصدد هستند تا راه دستیابی انسان به‌سوی کمال را ترسیم­نمایند. پژوهشِ حاضر با این رهیافت سعی­دارد؛ با تحلیلِ محتوا، کهن­الگوهایِ متنِ داستان شخص خیال­بین وعُمَر را استخراج­نماید و با فهم آن­ها و قراردادنِ برابرنهاد کهن­الگوی مناسب، داستان را بازشناسی­نماید؛ و متن را براساس مؤلفه­های فردیت یونگ تحلیل­نماید. این پژوهش به روش کتابخانه­ای، با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی انجام‌گرفته­است.

به­نظرمی‌رسد اسطوره و عرفان در نگاه نخست دو مقولۀ جدا و متفاوت در حیطۀ علوم انسانی می­باشند؛ درحالی­که با بررسی آن­ها از منظری که در این مقاله فراروی خواننده باز­می‌شود، این دو نه­تنها از هم جدا نیستند؛ بلکه می‌توان گفت عرفان دنباله و تکملۀ اسطوره است. در این پژوهش نویسنده درصدد است تا به شیوۀ توصیفی – تحلیلی و روش کتابخانه‌ای به بررسی عناصر اسطوره‌ای و شخصیت‌ها و نمادهایی که صبغه و نمودی عرفانی در شعر اخوان دارند، بپردازد. همچنین علاوه­بر شخصیت‌ها و نمادهای اسطوره­ای ملی، شخصیت­های اسطوره­ای دینی و عرفانی نیز که اخوان آن‌ها را درجهت بیان مفاهیم خود آورده، موردبررسی قرارگیرد. نتیجۀ حاصل از پژوهش این است که اخوان در اشعار خود، برای بیان هرچه بهتر مضامین و مفاهیم شعری خود، از عناصر اسطوره و حماسه استفاده­کرده­است، این عناصر اسطوره‌ای از یک‌سو با اساطیر ایرانی و از سوی دیگر با عرفان ایرانی – اسلامی در هم آمیخته­است.