جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جستار حاضر، در مقام نخستین نوشته فارسی در این زمینه، سه دست‌نویس نویافته چینی را معرفی و تفسیر می‌کند که در سال 2008، در ناحیه شیاپو، استان فوجیان در جنوب شرقی چین، کشف شده‌اند. یکی از این اسناد، مانوی است و دو دست‌نوشته دیگر غیرمانوی، اما در باب کیش مانوی و مانویان چین. این میراث مهم که بسیار قدیمی است و اصل آنها حتی به دوران سونگ و تانگ باز می‌گردد، جلوه‌هایی نو از مانویت با ویژگی‌های چینی را به نمایش می‌گذارند و نمایشگر نفوذ مانویت در بطن مذهب مردم چین و هم‌آمیغی با آیین‌های دائویی و بودایی هستند. در این مقاله برخی تحلیل‌های پیشین اصلاح شده است.

«درمه» یکی از آموزه‌های مهم بودایی به شمار می‌آید، به طوری که بسیاری از تعالیم این دین پیرامون همین مفهوم شکل گرفته است. مشابه مفهوم «درمه» پیش از آیین بودا در فرهنگ هندو وجود دارد که در آنجا به «ریته» معروف است و با نظم کیهانی ارتباط دارد. بعدها در آیین بودا نیز معانی و کارکردهای مختلفی به خود گرفت و با شریعت، اخلاق و چهار حقیقت برین ارتباط پیدا کرد. ما در این نوشتار بعد از تبیین و توضیح معانی و کارکردهای مختلف درمه در هندوییسم و بودیسم به‌اختصار به مفاهیم مشابه آن در ادیان دیگر اشاره می‌کنیم. در نهایت به این نتیجه می‌رسیم که شبیه آموزه درمه را می‌توان در آیین‌ها و فرهنگ‌های دیگر هم تشخیص داد. همچنین، با اینکه بودا درباره خداوند به معنای متعارف کلمه تعلیم نداد، اما آموزه‌های وی راجع به درمه شبیه مفهوم خداوند در ادیان دیگر است. یکی از این آموزه‌ها مفهوم لوگوس در مسیحیت است.

برخی عناصر داستانی شخصیتی به نام جم/یم که در کتاب اوستا موجود است، شباهت‌های صوری بسیار با قصص توراتی و قرآنی مربوط به سلیمان (ع) دارد؛ همان‌گونه که تصور می‌شود، داستان جم/یم در شاهنامه به دلیل شباهت بسیار، می‌تواند نمادی از داستان سلیمان (ع) نیز باشد. دو مبحث «تولد اسرارآمیز» و «اجتباء» که در این پژوهش، مرتبط با خوانش‌های موجود درباره این دو شخصیت بدانها می‌پردازیم، یا در مطالعات پیشین مغفول مانده یا بدون مقایسۀ مطالب موجود در قرآن کریم، تورات، اوستا و بی‌توجه به برخی جنبه‌های اساسی دیگر نگاشته شده است. مقاله حاضر در پی این هدف است که شباهت‌های روایات در دو جنبه از جنبه‌های محل بحث را به ‌صورت ریشه‌ای بررسی و تحلیل کند. روش پژوهش در مقاله حاضر، تحلیل محتوای روایت‌های موجود در قرآن، تورات و اوستا از طریق مراجعه مستقیم خواهد بود. در عین حال، از تفاسیر معتبر نیز برای تحلیل آیات قرآنی بهره می‌بریم. نتایجی که از این پژوهش با استفاده از روایت‌شناسی داستانی حاصل خواهد شد، خواننده را از طریق مطالعه تطبیقی با بخش‌های جدیدی از جنبه‌های جالب و نسبتاً مشابه زندگانی جم در اوستا و سلیمان (ع) در متون الاهی، آشنا می‌کند.

مسئله کرامت انسان مبحثی از علم انسان‌شناسی است که انسان را هم از لحاظ تکوینی و هم از لحاظ تکاملی دارای شرافت معرفی می‌کند. این مقوله در نگاه دینی بر دو قسم ذاتی و اکتسابی است. کرامت ذاتی قوّه و استعداد نهفته در ذات انسانی است که با عمل خلاقانه خدا به انسان اعطا شده است. اما کرامت اکتسابی با سلوک علمی و عملی خاصّ حاصل می‌شود. این مقاله به شیوه توصیفی‌تحلیلی، این مسئله را از منظر قرآن و کتاب مقدس عبری بررسی مقایسه‌ای می‌کند. این متون مقدّس انسان را از لحاظ ذاتی دارای کرامت معرفی می‌کنند، اما کرامت حقیقی و سعادت انسان را که تحقّق عینی کرامت ذاتی در هیئت کرامت بالفعل او است، در گرو کمالاتی همچون تقوا و پای‌بندی به عهد می‌دانند که او در نشئه دنیایی خویش کسب می‌کند. بنابراین، تفاوت این مسئله از منظر این دو متن مقدس «غیرساختاری» است؛ یعنی در نوع تبیین مسئله است نه در اصل آن.

در حوزه زبان و ادبیات پارسی آثار ارزشمندی وجود دارد که سرشار از چشمه‌های حکمت و معرفت است. آن زمان که به دنبال سرچشمه‌های این معارف عمیق می‌رویم درمی‌یابیم که بسیاری از سرچشمه‌های این معارف در فرهنگ غنی ایران‌زمین نهفته است و این خود گویای این است که ایرانیان باستان، به ویژه زرتشتیان، در عرصه‌های اخلاقی و اندرزی پیش‌گام و پیش‌قدم بوده‌اند؛ اما متأسفانه گذر روزگار و سختی زبان این متون، گردی از فراموشی بر روی آنها افشانده است. زدودن گرد و غبار از چهرۀ این معارف کاری درخور و شایسته و در عین حال سخت طاقت‌فرساست. یکی از آثار فاخر در حوزه ادبیات تعلیمی ‌و حکمی‌ کتاب قابوس‌نامه اثر عنصرالمعالی کیکاووس بن وشمگیر است که سرشار از پندها و اندرزهای اخلاقی و حکمی ‌است و بسیاری از آنها ریشه در ایران باستان دارد. این مقاله بر آن است تا به صورت تطبیقی و درون‌مایه‌ای مضامین مشترک اخلاقی را که در متون اندرزی پهلوی و قابوس‌نامه به کار رفته مشخص کند و سپس میزان تأثیرپذیری آنها را تعیین کرده و بازتاب آنها را نشان دهد.

شناخت وجود و موجود، دل‌مشغولیِ دیرپای و اصلی انسان است. هستی‌شناسی اسطوره‌ای، گونه‌ای از تلاش آدمی در این زمینه است که تأثیر ماندگاری بر پیدایی و پرورش افکار و کنش‌های بشر داشته است. در اسطوره، بر حَسَب برخی اصول مسلّم، از رهگذر «مینوی ساختن گیتی» یا «گیتیانه کردن مینو» به صورت‌بندی نظام هستی‌شناختی اقدام می‌شود. مطابقت و عینیّت گیتی با مینو، حضور و تجلی خدایان به ‌مثابة عوامل تقدس و در نتیجه، واقعیّت جهان، جانمندانگاری گیتی و امکان ارتباط انسان با آحاد موجودات، فقدان تمایزی روشن میان «عالم ثبوت» (عین یا گیتی) و «عالم اثبات» (ذهن)، وجود پیوند ذاتی میان انسان و گیتی از طریق انبازی آن دو در امر مینوی، زیستن بر مبنای الگوهای مثالی سلوک خدایان و بازآفرینی افعال ایزدان از طریق تکرار آنها در شعائر، از ارکان هستی‌شناسی اسطوره‌ای و از عملکردهای مبتنی بر آن به ‌شمار می‌آیند. در این منظر، انسان و جهان برخوردار از سرمنشأ الاهی و محضر و مجلای امر قدسی‌اند و به میزان انکشاف امر مینوی در آنها، از تقدس و واقعیّت برخوردارند. در اسطوره، واقعیّت، امر قدسی است و نامقدس، عدم.

دین مانی سرشار از آموزه‌های عرفانی است که ریشه در اندیشه‌های گنوسی، ایرانی و یونان باستان داشته و با باورهای مسیحی و بودایی پربارتر شده است. بی‌شک یکی از عوامل رشد و پیشرفت سریع این دین ویژگی‌های عرفانی آن است. عرفان مانوی در بطن آموزه‌ها و مفاهیم دینی مانویت نهفته، و کمتر به شکل مجزا به آن توجه شده است. این عرفان با تأکید بسیار، راه نجات روح انسان از اسارت عالم ماده را در کسب معرفت می‌داند. وصول به این معرفت، از طریق خودشناسی و کشف و شهود قلبی است. اهمیت تزکیه نفس و زهد و ریاضت از پررنگ‌ترین بخش‌های این عرفان است. با مروری در متون به‌جامانده از مانویان، عناصر بسیاری یافت می‌شود که دارای اشتراکات بسیار با شاخصه‌های مکاتب عرفانی است. این مؤلفه‌ها را می‌توان جداگانه دسته‌بندی کرد تا به جهان‌شناسی، معرفت‌شناسی و خداشناسی مستقلی برای این دین عرفانی دست یافت.

از ارکان اساسی دین اسلام، آموزه معاد بوده که در طول تاریخ شبهاتی درباره اصل معاد و جزئیات آن مطرح شده است. از جمله شبهات، مسئله تأثیرپذیری مستقیم (بی‌واسطه) اسلام از دین زرتشت در آموزه معاد است که دربرگیرنده دو دیدگاه است: دیدگاهی که معارف اخروی قرآن کریم را متأثر از آموزه‌های دین زرتشت دانسته است؛ دیدگاهی که قائل به تأثیرپذیری تعالیم اخروی اسلام از دین زرتشت شده است بی‌آنکه از چگونگی این اقتباس سخنی به میان آورد. شباهت‌های ظاهری میان دو دین در آموزه معاد و تقدم تاریخی دین زرتشت بر اسلام، منشأ اصلی مسئله تأثیرپذیری شده است. نوشتار حاضر پس از توصیف و بررسی هر دو دیدگاه تأثیرپذیری بی‌واسطه اسلام از دین زرتشت، دیدگاه صحیح در این باره را مطرح می‌کند.

جریان‌شناسی خداناباوری جدید و معضلات پیشِ روی دینداران از جمله مسائلی است که در این سال‌ها، الاهی‌دانان مسیحی را به موضع‌گیری واداشته است. خداناباوری جدید، خوانشی جدید از الحاد است که هجمه‌ای خصمانه علیه هر گونه دین‌باوری، به‌ویژه دیانت مسیحی را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است. در سال‌های منتهی به دهه اول قرن بیست‌ویکم، دفاعیه‌های متعهدان به دین در برابر این هجمه جدید رو به فزونی گذاشته است. در این مقاله، پاره‌ای از استدلال‌های متألهان مسیحی در دو دسته کلی استدلال‌های مبتنی بر گزاره‌های علمی و استدلال‌های کلامی‌فلسفی در دفاع از دین را گزارش می‌کنیم و ارزیابی مختصری از آنها خواهیم داشت.