جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه بازی های زبانی (the theory of language games)، محوری ترین بحث فلسفه متاخر لودویگ ویتگنشتاین (1889- 1951)، فیلسوف اتریشی تبار انگلیسی، است. این نظریه در تقابل با نظریه تصویری زبان، که هسته فلسفه متقدم ویتگنشتاین است، بسط یافته است.بر اساس نظریه تصویری، زبان صرفا یک کارکرد دارد: تصویرگری واقعیت. ما می توانیم با شناخت حقیقت زبان، حقیقت جهان را دریابیم. در واقع، نظریه اخیر اساسا نماینده یک دیدگاه مدرن درباره زبان است. در مقابل، طبق نظریه بازی های زبانی، زبان پدیده ای چندبعدی است، از این رو، نمی توان آن را از دیدگاهی ذات گرایانه دریافت. در واقع، زبان پیکره ای از بازی های زبانی- کارکردهای زبانی، متفاوت است. هر یک از این بازی های زبانی با شکلی از زندگی منطبق است. بنابراین، فهم یک بازی زبانی مستلزم شرکت در آن شکلی از زندگی است که بازی زبانی مورد نظر در بستر آن واقع می شود. نظریه بازی های زبانی اساسا یک دیدگاه فلسفی پست مدرن درباره زبان است. هدف ما در این مقاله تحلیل ابعاد گوناگون مدعای اخیر است.

اصطلاح «جهان غربی» تعبیر جدیدی است که به هیچ وجه مورد استفاده ابن خلدون نبوده است. ولی این واقعیت نمی گوید که ابن خلدون تصوری از یگانگی نسبی آنچه ما امروزه جهان غربی می خوانیم نداشته است. ابن خلدون آنچه را ما امروزه جهان غربی می خوانیم تا حدودی به مثابه جهان یگانه ای تصور می کرده و از آن با عنوان «جهان شمالی» یاد می کرده است. در این مقاله بر پایه ادعای مذکور، ملاحظاتی روش شناسانه درباره آشنایی وی از این جهان یگانه روا داشته می شود چرا که اصولا ابن خلدون اندیشمندی روش حساس است که وی را از این جهت، در میان سایر اندیشمندان و نویسندگان جهان پیشامدرن ممتاز کرده است. مقاله حاضر می کوشد تا پس از تحلیل کلیات روش آشنایی ابن خلدون با جهان به اصطلاح غربی و دریافت شاخصه های اصلی آن، منابع اصلی این آشنایی را از دل متن کتاب تاریخ العبر و مقدمه ارزشمند آن استنتاج کرده و بازشناسی کند.

با آغاز نهضت ترجمه، آشنایی مسلمانان با آراء فلاسفه یونان شروع شد. می توان گفت ارسطو بیش از هر فیلسوف دیگری مورد توجه قرار گرفت. اولین فلاسفه اسلامی مانند کندی و فارابی با میراث یونانی آشنا بودند و تاثیرپذیری آنان از ارسطو در شاخه های مختلفی همچون منطق، متافیزیک (فلسفه اولی)، طیبعیات و مباحث علم النفس و اخلاق آشکار است؛ اما می بایست توجه داشت که علم سیاست تنها موردی است که آشنایی مسلمانان با آثار ارسطو در آن، مشکوک و محل بحث است. این مساله هرگونه سخنی در مورد تاثیرات ارسطو در سیر اندیشه سیاسی حکمای اسلامی را مشکل می کند و در هاله ای از ابهام قرار می دهد. برخی محققین تاثیر میراث یونانی در دانش سیاست دوره اسلامی را منحصر به افلاطون و برخی فلاسفه پیش از او می دانند و اساسا منکر تاثیر ارسطو در این زمینه بر اندیشه متفکران مسلمان می شوند. از آن جا که موضوع این نوشتار مستقیما منوط به حل این مساله است، ابتدا بحثی تاریخی را در این باره سامان می دهیم و در ادامه با پذیرش تاثیر ارسطو بر اندیشمندان اسلامی، این تاثیر را تا زمان ابن رشد در مورد برخی از فلاسفه شاخص مسلمانان که تا حدودی و هر چند بسیار کم وارد مباحث سیاست شده اند، مورد جستجو و تحقیق قرار خواهیم داد.

ایران فرهنگی از جمله حوزه های اصلی فرهنگی- تمدنی در جغرافیای هویتی امروز است که همواره مورد توجه پژوهشگران و اندیشمندان بوده است. میراث فرهنگی- تمدنی که به واسطه عناصر و مولفه های مشترک زبانی، فرهنگی، و اجتماعی پدید آمده است، حاصل تجربه تاریخی طولانی ای است که با پیوند دادن معرفت و هویت «خودآگاهی تمدنی» را به بار آورده است؛ معرفت به میراث غنی مشترک میان کشورهای منطقه و هویتی برآمده از عناصر و مولفه های درونی و بومی. هویت ایران فرهنگی همچون سایر هویت ها، همواره با هویت های دیگر تمدن ها، از جمله تمدن غربی، در تعامل و یا تقابل بوده است. هویتی که تلاش می کند داعیه جهان شمولی و همه گستر خود بر سایر هویت ها و تمدن ها را اثبات کند. پژوهش حاضر تلاشی است در جهت روایت هویت ایران فرهنگی به گونه ای که نسبت تعامل و یا تقابل آن با هویت غربی تبیین شود و اگر گونه ای تقابل در این رابطه وجود داشته باشد با ارائه روشی مناسب آن را به فرصتی برای تعامل تبدیل کند و با ارزیابی موقعیت و جایگاه ایران فرهنگی و ظرفیت های تاریخی، تمدنی، هویتی، دینی، و زبانی آن در جهت نقد استیلای فرهنگ و هویت غربی برآید. نوع مطالعه در این نوشتار توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از روش کتابخانه ای و بهره گیری از منابع اینترنتی صورت می پذیرد.

این مقاله گزارش کوتاهی است در مورد مهم ترین موضوعات فلسفی افلاطون در باب نظر و سیاست. بحث اصلی تحقق دولت شهر آرمانی است که در بخش فلسفه سیاسی مطرح است. نخست به نظریات افلاطون درباره شناسایی، بقای نفس، نظریه مثل، که از زیربنایی ترین اصول فلسفه افلاطون است، و سپس به طرح مسائلی از قبیل عدالت، تربیت، فضلیت اخلاقی، و آیین کشورداری پرداخته شده است. افلاطون درباره دولت مثالی خود می گوید که دانایان باید اداره امور شهر را به دست بگیرند زیرا آن ها دارای فضلیت اند و به دریافت حقیقت نایل شده اند. وی همچنین به کمک روش دیالکتیک سعی دارد شناخت را از سطح محسوسات به درجه عالی تر یعنی درک معقولات بالا ببرد. بدین منظور تمثیلی می آورد که به «زندان غار» معروف است. در این تمثیل، انسان با تزکیه و تربیت حدود شناخت خود را عقلانی می کند و به حقیقت مطلق، که همان عالم مثال است، می رسد. افلاطون قدم به قدم با مثل پیش می رود و می گوید فلاسفه اند که از اسارت جهل و نادانی رها شده و جهان نادیدنی را دیده اند و چون به معرفت واقعی رسیده اند پس برای حکمرانی سزاوارترند.

در دوران معاصر، توانایی علمی در حوزه فناوری و سلطه سیاسی غرب همواره برای جوامع دیگر مساله بوده است؛ نوع تصوری که ایرانی ها از غرب دارند به سبب ویژگی استعماری آن اغلب با ساده انگاری و سطحی نگری همراه بوده است. در این زمینه، نگاه مناسب به غرب مستلزم شناخت دقیق، مبنایی، عمیق، و همه جانبه آن است. جلوه ها و تبلورهایی از غرب، در دوران تمدنی اش، در قالب اندیشه ها، دیدگاه ها و برجسته شدن متفکران غربی به همراه انتقال آثار آن ها در کشورهای غیرغربی ظهور پیدا کرده است. ایران هم یکی از این کشورهاست که در دوران معاصر در معرض این ظهور و بروزها بوده است. در این زمینه، تاریخ آشنایی ایرانیان با جلوه ها و تبلورهای غربی از لحاظ تاریخی و اندیشه ای در وضعیتی که هنوز شناخت غرب موضوعی جدی است از کارهای ضروری است. یکی از فعالان علمی و پژوهشگران فعالی که به پژوهش غرب شناسی ایرانیان پرداخته تا هم غرب را معرفی کند و هم با این معرفی خودشناسی ایرانی ها از خودشان را بیشتر کند، کریم مجتهدی است. کار وی هم آراء یک ایرانی در زمانه خودش به غرب را نشان می دهد و هم نگاه ایرانیان دیگر به غرب را بررسی می کند. در این مقاله به جنبه دوم اثر او پرداخته ایم. شناخت از زاویه نگاه فلسفی، که مجتهدی روی آن تاکید می کند، از این جهت اهمیت دارد که معتقد به پایه گذاری تمدن امروزی غرب بر مبانی فلسفی است.در این مقاله، آراء مجتهدی از تصور و نگاه ایرانیان درباره دوره جدید معاصر غرب، اندیشمندان موثر و کارهایی که ایرانیان در ارتباط با آن انجام داده اند، بررسی و پردازش شده است.روش این مقاله توصیفی- تحلیلی است. یافته ها هم نشان می دهد که در ارتباط با غرب، فعالیت هایی از جانب ایرانیان طرفدار غرب، مانند ملکم، آخوندزاده، حسینقلی آقا، و موافقان بهره گیری از داشته های مناسب آن، مثل سید جمال و ملاعلی زنوزی صورت گرفته است. همچنین نشان می دهد شناخت ایرانیان از غرب نه تنها مناسب نبوده بلکه نادرست و با سوء فهم همراه بوده و در نتیجه فایده ای اساسی برای جامعه ایرانی دربر نداشته است.

توسعه زبان شناسی تطبیقی در قرن نوزدهم و اکتشافات قوم شناختی در قرن بیستم موجب شد تا اسطوره شناسی در هیات یک علم مطرح شود و از آن جا که اسطوره های باستانی ملت ها مبنایی ترین مقولات برای شناخت ملل مختلف اند اسطوره شناسی تطبیقی به عنوان عامل شناخت متقابل ملل از یکدیگر مورد توجه محققان قرار گرفت و این امر به گشوده شدن باب گفت وگو و تعامل میان ملل منجر شد. به این ترتیب، اسطوره شناسی تطبیقی قادر است تا زمینه های نزاع و تخاصم میان ملل را، که اکثرا زاییده عدم همدلی و هم زبانی است، از میان ببرد، زیرا تعمق در زیربناهای فرهنگی می تواند به یافتن وجوه اشتراک میان ملل مختلف منجر شود و اشتراکات مزبور، عامل صلح و دوستی میان ملل شود. علاوه بر این، وجوه افتراق میان اسطوره ها می تواند پژوهشگران را متوجه ضرورت های اقلیمی مختلف و متنوع سازد تا هر ملتی در شرایط خاص خود، مورد سنجش و داوری قرار گیرد و این درک متقابل مانع از خصومت های متقابل ملل گردد. شایان توجه است که مقاله حاضر فقط دیدگاه غربی ها را در مورد اسطوره شناسی تطبیقی مورد بررسی قرار داده است.

در آثار نیچه مسیحیت نمونه برجسته اخلاق بندگی به حساب می آید. چرا که ضعف را به جای قدرت و درخشش انسانی می نشاند. از چشم انداز انسان مسیحی، صفت انسان خوب فروتنی و خیرخواهی است. نیچه هر دستگاه اخلاقی از این دست را اخلاق مسیحی می خواند و بسیاری از اصول اخلاقی پذیرفته دنیای مدرن را زیر همین عنوان مسیحی هدف انتقاد قرار می دهد. نیچه نقش یهودیت را نیز در انحطاط انسان آن چنان جدی می بیند که آن را سمبل ارزش های گونه پست تر انسان در مقابل انسان های والا قرار می دهد. وی نبرد این دو دستگاه ارزشی را نبردی تاریخی می داند که علی رغم پیروزی تاریخی گونه منحط و پست، همچنان ادامه دارد. از سویی دیگر، مساله اخلاق و ارزش ها در دنیای مدرن را می توان مهم ترین دغدغه فکری نیچه دانست. در دنیای جدید با سست شدن پایه های متافیزیک، که نیچه از آن به «مرگ خدا» یاد می کند، پایه های اخلاق و ارزش های سنتی نیز سست می شود چراکه، به اعتقاد نیچه، اخلاق حاکم ارزش های خود را در قالب دستوراتی از منبعی برین و ماورایی مطرح می کند. اکنون با بی اعتباری جهان برین ارزش های اخلاقی نیز دچار اضمحلال می شود و انسان با بحران نهیلیسم روبه رو می شود. در چنین شرایطی، نیچه مدعی خلق ارزش های جدیدی است. سوال مطرح در این مقاله این است که ماهیت ارزش های اخلاقی که مرگ آن ها فرا رسیده چیست و خاستگاه آن کجاست؟ و اخلاق مورد نظر نیچه در پرتو چه امری نمایان می شود؟

این مقاله سعی دارد نشان دهد که فلسفه رورتی حاوی پیام اخلاقی است. برای این کار لازم است که به محتوای برخی کتاب های او، به ویژه کتاب هایی که بعد از فلسفه و آینه طبیعت تالیف کرده نگاهی بیندازیم. پیام اخلاقی مورد نظر آشکار و پنهان در قالب مفاهیم و اصطلاحاتی از قبیل «همبستگی»، «دموکراسی»، «سیاست فرهنگی» در آراء و اندیشه های نئوپراگماتیستی او دیده می شود. البته رورتی این پیام را در بسیاری از موارد از زبان ادبیات، به ویژه از زبان رمان نویسان، بیان می کند. البته این تحقیق درصدد آن نیست که اثبات کند که رورتی صاحب یک فلسفه اخلاقی خاص، نظیر آنچه در کانت می بینیم، است، چرا که او خود از منتقدان سرسخت اخلاق کانتی است. رویکرد نئوپراگماتیستی و انتقادی رورتی به اخلاق کانتی تحت تاثیر پراگماتیسم دیویی و جیمز و نیز تحت تاثیر فلسفه لویناس است.

در نیمه‌ی نخست سده‌ی بیستم، سرخوردگی‌هایی بسیار به جهت فروپاشی ارزش‌های مسیحی و همچنین ایده آل پیشرفت در اروپا بروز کرد که موجب بازاندیشی و جدال نظری درباره‌ی ماهیت و بنیان‌های دوران جدید و نسبت آن با قرون‌وسطای مسیحی شد. این تلاش‌ها قضیه‌ای را در کانون بحث‌ها قرار داد که با عنوان «دنیوی شدن» شناخته می‌شود. ازهمین رو، درباره‌ی نسبت دوران جدید با قرون‌وسطا دو مبنای «گسست و پیوست» مطرح گردیده است که ذیل قضیه‌ی دنیوی شدن، نظریه‌های «دنیوی شدنِ آخرت اندیشی» و «دنیوی شدن از راه آخرت اندیشی» شکل‌گرفته‌اند. کارل لُویت و هانس بلومِنبِرگ نمایندگان بارز این دو نظریه‌اند که جدال نظری ایشان در این خصوص واجد اهمیت بسیار است. در این مقاله تلاش شده است تا دیدگاه‌های متفاوت در خصوص فرایند «دنیوی شدن» در اروپا با تأکید بر مواضع کارل لویت و هانس بلومنبرگ، ارائه و زمینه‌ی پژوهش‌های آتی درباره‌ی اندیشه‌ی ایشان را فراهم آورد.