جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وداها از نظر هندوان در حکم متون شروتی و یا وحیانی هستند. این متون که بر تمامی احوال و مراحل زندگی افراد حاکم است شامل سروده‌هایی است که بیشتر در مدح خدایان سروده شده است. این خدایان و نیز سرودهای ودایی مورد تحقیق و بررسی هندشناسان مختلفی قرار گرفته است و به همین خاطر نیز در مورد تقسسیم‌بندی خدایان و نظام حاکم بر آنها نظرات گوناگوی ابراز شده است. چرا که هر یک از این دانشمندان خدایان را بر اساس ملاکهای مختلفی طبقه بندی کرده‌اند. مهمترین و قدیمی‌ترین این نوع تقسیم بندیها طبقه‌بندی خدایان بر حسب ارتباط آنها با مراتب عالم است که آنها را به سه دسته‌ی آسمانی، فضایی و زمینی تقسیم می‌کنند. یاسکا، مفسر معروف وداها، این تقسیم‌بندی را پذیرفته و به آن اشاره کرده است. عده‌ای دیگر آنها را بر اساس کارکرد و وظائف هر خدا طبقه‌بندی کرده و آنها را شامل سه دسته‌ی خدایان فرمانروا، جنگجو و سودرسان می‌دانند. نوع دیگر از دسته‌بندی این خدایان طبقه‌بندی آنها بر حسب ارتباطشان با جنبه‌ها و بخش‌های مختلف طبیعت است. طبق این تقسیم‌بندی خدایان به نورانی، غیر نورانی و بینابینی تقسیم می‌شوند. تعداد خدایان (گروهی، دوگانه و فردی بودن آنها) و شمایل نگاری آنها نیز از نظر برخی از هندشناسان جهتی برای تقسیم‌بندی خدایان است.در این رساله ضمن بررسی این تقسیم‌بندی‌ها و مقایسه‌ی آنها با یکدیگر تقسیم‌بندیهای کلی و جامع را از تقسیم‌بندی‌های فرعی و جزئی تفکیک نموده و در نهایت به این دریافت رسیده‌ایم که این تقسیم‌بندی‌ها نه تنها با یکدیگر منافاتی ندارند بلکه می‌توانند مکمل همدیگر نیز به حساب آیند.

رشد تجددگرایی در چند سده‌ گذشته موجب ایجاد دو جریان «تجدد‌گرایی دینی» و «سنت‌گرایی» در کنار دو رویکرد اصلی «تجددگرایی» و «بنیادگرایی» شده است. سنت‌گرایان، با همت گنون، شوان و شاگردان آنان تعالیم‌ منسجمیمبتنی بر اصول متافیزیکی و بر سیاق حکمت نوافلاطونی ارایه می‌کنند؛ نواندیشان دینی تجددگرایی را به عنوان یک واقعیت و یک فرصت پذیرفته، سعی دارند با بهره‌گیری از عقل و به‌کارگیری علوم جدید، دین را با شرایط انسانِ جدید انطباق دهند. نگرش سنت‌گرایان به دین در سه چهره یا مرتبه قابل تفکیک است که در پژوهش حاضر ابتدا دیدگاه سنت‌گرایان و سپس نواندیشان دینی معاصر ایران در این خصوص مطرح و نهایتاً مقایسه شده‌اند. اولین چهره‌ی دین، ذات و مثال اعلای ادیان است که حاوی ویژگی‌های کلی و مشترک ادیان بوده نزد سنت‌گرایان با نام «دین جاویدان» شناخته شده، مبیّن حقانیت و نجات‌بخشی همه‌ی ادیان است. دیدگاه نواندیشان دینی متمایل به «پلورالیسم دینی» است که در زمینه‌ی باور به حقانیت همه‌ی ادیان، مشابه سنت‌گرایان است لیکن این نگرش حقیقت کل را، جمع حقایق ادیان می‌داند و به خدای واحد ادیان بیشتر نگاهی عقلی دارد تا عینی. دومین چهره‌ی دین، دین وحیانی است که معمولاً حاوی متون مقدس، سنت بنیانگذار و مناسک مدونی است که شالوده و نظام یک دین را پایه‌ریزی می‌کنند. در نظر سنت‌گرایان این چهره از دین، الهی، مقدس و مقدّر است. اما نواندیشان دینی این چهره را امری سپنجی و به عنوان نهال دین تلقی می‌کنند که نگرش بنیانگذارِ دین به جهان را می‌نمایاند و پس از او رشد و تکامل می‌یابد. آخرین چهره‌ی دین، حاصل تعامل دین وحیانی با فرهنگ‌های جوامع دین‌ورز است. در منظر سنت‌گرایان، این وجه از دین حاوی بُعدی انسانی است؛ در تعاملِ گریزناپذیرِ الوهیت و بشریت، مهمترین موضوع حفظ روح قدسی و انسجام صوری دین است که ضامن اثربخشی و درست‌آیینی می‌باشد. اما نواندیشان دینی، اولاً بین دین و معرفت دینی تمایز قائل می‌شوند و دین را منحصر به دوران بنیانگذار دانسته توسعه‌ی آن را معرفت دینی قلمداد می‌کنند که امری کاملاً بشری، متکامل و عقلانی است و ثانیاًٌ به ضرورت تغییرات گسترده یا «اجتهاد در اصول» برای حفظ کارآیی دین در طول تاریخ قایل‌اند؛ در این تغییرات، تنها حفظروح دین مورد توجه قرار می‌گیرد نه حفظ صورت یا انسجام صوری دین.

چکیده جنبش (NRMs) که قدمت آن ها در جوامع ابتدایی به قرن شانزدهم و در مغرب زمین به قرن نوزدهم می رسد، تعبیر نسبتا جدیدی در حوزه ی مطالعات ادیان به شمار می رود که در نیم قرن اخیر به طور چشمگیری مورد توجه دین پژوهان قرار گرفته و حتی به مثابه ی رشته ی جدیدی از فروع جامعه شناسی دین محسوب می شود.در مواجهه با این پدیده ی نوظهور جمعی به طرفداری از این جنبش ها پرداخته و با عضویت در آن ها در صدد دست یافتن به گونه ای از معنویت بودند که ادیان تاریخی از اعطای آن به انسان مسخ شده ی دوره ی مدرن ناتوان مانده بودند. در مقابل گروهی نیز آموزه های این جنبش ها را کفر آمیز دانسته، آن ها را تهدیدی برابر درست کیشی دینی می دیدند و به شدت با آن به مبارزه برخاستند.سوای زمینه هایی که به پیدایش این جنبش ها انجامیده و تعاملات مثبت و منفی ای که با ادیان بومی داشته اند، که خود پژوهش های مفصل و مستقلی در حوزه ی جامعه شناسی دین را می طلبد، تبار شناسی جغرافیایی این جنبش ها و استخراج آموزه های بنیادین مشترک که عمدتا از ادیان بومی همان سرزمین ها نیز الهام گرفته شده اند، حایز اهمیت فراوان است.پژوهش حاضر کوشیده است تا در قالب چهار فصل ابتدا به بررسی اجمالی علل اصلی پیدایش این جنبش ها، یعنی مدرنیته، انقلاب صنعتی و جنگ های جهانی پرداخته، سپس مهم ترین باورها و آموزه های بنیان گذاران سه جنبش نوین با تبار شرقی و خاستگاه هندی یعنی اشو، کریشنا مورتی، و یوگاناندا را مرور نموده و در نهایت تاثیر پذیری آن ها از ادیان شبه قاره ی هند و مکاتب عرفانی وابسته به آن ها را تبیین نماید. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که همه ی این جنبش ها نه با کارکردهای یک دین تمام عیار و ذو جوانب بلکه بیشتر با رویکردی عرفانی الهام گرفته از هندوییزم، بودیزم و مکاتب اوپانیشاد، یوگا و ذن، درصدد ارایه ی دستورالعمل هایی جهت ایصال انسان به کمال آرمانی اش و نجات بشر از شر آلام و مصایبی است که او را فرا گرفته اند. در این راستا آموزه هایی چون عشق، مراقبه، آزادی ذهن از شرطیت ها، خودشناسی، درون نگری و معرفت شهودی محوریت داشته و باورهایی چون حقیقت مطلق، بهشت، دوزخ، تناسخ و ... نه به مثابه ی تعلیمی کلامی بلکه با تفسیری باطنی منظومه ی تفکر عرفانی بنیان گذاران این جنبش ها را تکمیل کرده است. واژگان کلیدی:جنبش های دینی نوین،راجنیش اشو، جیدو کریشنا مورتی، پاراهامسا یوگاناندا، شبه قاره ی هند، مدرنیته.

بحث برانگیزترین اصل اعتقادی مسیحیان در طول تاریخ باور به تثلیث مقدس بوده است که بیشترین حملات نیز از سوی دو دین ابراهیمی دیگر، یعنی یهودیت و اسلام به این اصل صورت گرفته است؛ به طوری که قرآن آن را معادل کفر دانسته، به عنوان بدعتی در اصل مسیحیت بر می شمارد «لقد کفرالذین قالوا ان اله ثالث ثلاثه...» (ترجمه: قطعا آنانکه گفتند خداوند سومین آن سه تاست کافر شدند...) (مائده/73). اما از نگاه درون دینی، مسیحیان خود را موحد می دانند و سه گان را در عین وحدت تفسیر می کنند و تناقض ظاهری حاصل از آن را سری از اسرار غیرقابل فهم برای بشر می دانند. چون در دیگر سنن نظری بیفکنیم سه گان هائی را می یابیم که بی تردید عالیترین آنها سه گان هندوئی (Trimurti) براهما، ویشنو و شیواست. این سه گان دارای شباهت ها و تفاوت های مفهومی با تثلیث مسیحی است و تاثیرگذاری های جالب توجهی در جامعه هندی داشته است؛ به طوری که این سه خدا مستقلا پرستش می شوند و هر یک در راس یک نظام رب الاربابی قرار دارند. پیچیدگی های حاصل از نظام چند خدایی هندی مورد نقد و انکار بوداییان و جاینیان قرار گرفت و صدها سال هندوئیسم را در محاق فرد برد. در قرن هشتم میلادی با تلاش حکیمانه شانکارا، یک نظام اعتقادی مستحکم به نام ودانتا در هندوئیسم بنیان گذاری شد و مجددا آن را احیا نمود. در این مقاله سعی شده تا مقدمتا ضمن بررسی ماهیت سه گان، فارغ از دیدگاه های درون دینی به اصول متافیزیکی وجود سه گان و ارتباط آن با وحدت پرداخته شود. با بررسی مفهوم سه گان مسیحی و سه گان هندویی، در نهایت به مقایسه تطبیقی این دو سه گان می پردازیم.

مکانت رفیع و بی بدیل انسـان در هـرم هستی و سیـادت و سروری بلامنازع او بر مجموعه ی کائنات همواره در کانون توجه مکاتب الاهی و اندیشمندان جوامع مختلف بشری واقع گردیده، به گونه ای که به رغم جرم و جثه ی صغیرش، از حیث توانمندی ها و قابلیت های وجودی، مضاهی عالم کبیر، بلکه روح آن قلمداد شده است. پیشینه ی تقریر نظام مند نظریه ی تناظر عالم صغیر و عالم کبیر در تاریخ فکر و فرهنگ بشری، به فلاسفه ی یونان باستان، و در حوزه ی اسلامی، به اخوان الصفا باز می گردد. حکیم افضل الدین کاشانی نیز در زنجیره ی بزرگان سنت عقلانی اسلامی و حکمای الاهی، از زاویه ای متفاوت، که سخن او را ممتاز از پیشینیان می سازد، به طرح این اندیشه پرداخته است. تناظر انسان و جهان از نگاه حکیم کاشانی از کمال آن دو جدا نیست. کمال عالم به معقول شدن نزد نفس ناطقه و کمال نفس ناطقه در دانایی به صور معقول است و ثمره ی دانایی وصول به لقای الاهی است. چنان چه طبیعت کامل انسان استعداد ویژه ی خود یعنی خرد را بارور سازد، با ادراک صور معقول و کلی موجودات، حقایق همه ی آن ها را به نحو بساطت در خود منطوی می یابد و با رجوع به حقیقت مطلق عالم، سلسله ی هستی را بدو باز می رساند. کنش و کارکردی چنین فراگیر و توانمندانه، جز با عقیده به دارا بودن قابلیت های همه ی اصناف و مراتب خلقت و تطابق و تناظر انسان با جهان، متصور و پذیرفتنی نیست. تضاهی عالم صغیر و عالم کبیر در اندیشه ی افضل الدین، در دو سطح و ساحت مطرح است: کلی و جزیی. در ساحت نخست، انسان و جهان متناظرا دارای کلیه ی مراتب هستی ـ بر اساس میزان آگاهی و پیدایی ـ قلمداد شده اند. این مراتب از حق نشات گرفته و در نهایت بدو بازمی رسند. در ساحت دوم، سخن از اندام وارگی جهان است. در این مقام، انسان و جهان از دو حیث جسمانی و نفسانی، در شکل، ماهیت و کارکرد، جزء به جزء با یک دیگر مطابق و متناظر فرض شده اند. در این مقاله کوشیده ایم پس از ارائه ی گزارشی کوتاه از پیشینه ی تاریخی این موضوع بر پایه ی دیدگاه ممتاز حکیم کاشانی در باب ارتباط وثیق خودشناسی و جهان شناسی، نظریه ی تناظر عالم صغیر و عالم کبیر در نظام فلسفی او را بررسی کنیم.

جلال الدین محمد اکبر فرزند همایون از بزرگترین پادشاهان مسلمان مغول است که حدود 50 سال (1556-1542) بر هندوستان حکمفرمایی کرد. دوره حکومت اکبر از جمله پرشکوهترین و برجسته ترین دوره های تاریخ هند به شمار آمده، دستاوردهای بسیار مهمی در همه زمینه های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله وحدت پیروان ادیان مختلف این سرزمین به خصوص مسلمانان و هندوها را در برداشته است. دستیابی به چنین وحدت و انسجامی در قلمرویی گسترده با تعدد ادیان، زبان ها و نژادها، ایده آلی دست نیافتنی تلقی می شد. اما به مدد شخصیت استثنایی و درایت فوق العاده اکبر در امر حکومت و برقراری سیاست دینی خاص مبتنی بر اندیشه صوفیانه صلح کل این آرمان رویایی جامه عمل پوشید. در این مقاله که از دو بخش اصلی تشکیل شده است ابتدا به طرح عوامل تاثیرگذار داخلی و خارجی در شکل گیری شخصیت و سیاست دینی اکبر پرداخته شده، سپس نوآوری های دینی و اقدامات همه جانبه او در راستای تحقق این اندیشه مورد بررسی قرار گرفته است.

منظور از ساحت وحیانی دین، مجموعه ویژگی‌هایی است که دین در بدو شکل‌گیری کسب می‌کند. این ساحت به طور معمول، شامل اموری همچون مبانی ایمانی، متون مقدس، سنت بنیان‌گذار، تعالیم و مناسک اولیه می‌شود. اندیشمندان روزگار ما مبتنی بر خاستگاه‌ های فکری خود، طیف وسیعی از دیدگاه‌ ها را نسبت به این امور دارند، به گونه‌ای که در یک سر طیف، دین وحیانیْ کامل، معصوم، خدشه‌ ناپذیر و ابدی انگاشته می‌شود و در سر دیگر، به عکس، انسانی، زمانی و قبض‌ و بسط‌پذیر در نظر گرفته می‌شود. ساحت وحیانی دینْ شالوده و نظام یک دین را پایه‌ ریزی می‌کند؛ در نظر سنت‌گرایان، این ساحت از دین، الاهی، مقدس و مقدر است و ریشه در عالم جبروت، یعنی در مبدأ و رجعت‌گاه آخرت‌شناسانه‌ی دین دارد. اما نواندیشان دینی اکثرا ویژگی‌های بشری را به این ساحت نسبت می‌دهند و آن را به‌ منزله‌ی نهال دین تلقی می‌کنند که نگرش بنیان‌گذار دین به جهان را می‌نمایاند و پس از او رشد و تکامل می‌یابد. در ادامه، به تطبیق مؤلفه‌های مهم این دیدگاه‌ها پرداخته، اختلاف‌ها و شباهت‌های آن‌ها را فهرست می‌کنیم.

در رساله پیش رو که با موضوع «بررسی تحلیلی رهیافتهای عرفانی ابن سینا» ، تدوین شده است در دو بخش با کاوش در آثار عرفانی و رساله های رمزی و تمثیلی عرفانی ابن سینا ، با تحلیل داده ها به تبیین مسائل عرفانی از نگاه ابن سینا پرداخته ایم . در بخش اوّل این رساله به تحلیل نمطهای آخر اشارات و برخی رسائل ابن سینا از جمله رسالة العشق وبررسی نظر شارحان پرداختیم که به مشابهت های قابل توجه در طرح مسائل عرفانی توسط ابن سینا با رگه های عرفان اسلامی ( خصوصاً مکتب خراسان ) بر می خوریم. در بخش دوّم رساله که با عنوان رهیافتهای عرفانی ابن سینا در داستانها ورساله های رمزی ، به بررسی وتحلیل این رساله ها و قصیدۀ عینیّه ابن سینا ، که با زبان رمز و تمثیل حکایت هبوط نفس و دورۀ تکاملی سلوک عرفانی واشراقی سالک را نشان می دهد ، مورد تحلیل و بررسی قرارداده ایم.که در واقع تصویری از قوس نزول و قوس صعود در این رساله ها ترسیم شده است. به این معنی که در جهان بینی عرفانی ابن سینا نفس یا روح، اصلی آسمانی دارد ودر زندان تن و جهان مادّه به اسارت رفته است و این احساس غریب بودن که احساس همۀ عرفا است ، واقعۀ دیدار با فرشتۀ هادی در حیّ بن یقظان او را برای بازگشت به وطن اصلی ( عالم قدس- یا شرق ) آماده می کند. و به تعبیری سه داستان رمزی ابن سینا ( حی بن یقظان و رسالة الطیر و سلامان و ابسال) به منزلۀ دوره ای از سیر وسلوک و تجربه عملی ابن سینا را آشکار می کند که در این قسمت تأثیر اندیشه های عرفان فلوطینی مشهود است. گرچه این رساله ادعای کاوش همۀ آثار عرفانی ابن سینا را ندارد ، لیکن آنچه إرائه شده است حاصل تحلیل وبررسی برجسته ترین آثار عرفانی ابن سینا است و گامی هر چند نا چیز در شناخت این حکیم بزرگ.

ملا محسن فیض کاشانی (متولد 1007 ه.ق) عارف معاصر با دوران حکومت صفویان است. وی به دلیل شرایطی که بر عیه تصوف در اواسط دوران صفویه وجود داشت و روش اخباری گری خود، سرلوحه عمل خود را متأثر از این دو امر قرار می دهد. از این رو با نهادن شریعت و آیات و احادیث موجود از پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) در کنار طریقت و چارچوبة سلوک معنوی پیشین ، تلاش در ارائه روشی جدید برای سالکان طریقت دارد. وی در این زمینه بیشتر متوجه آثار و نظرات امام محمد غزالی است و کتاب «احیاء علوم الدین» وی را در قالب جدید به نام «محجه البیضاء» با تهذیب و روش خود می نگارد. ملا محسن در عرفان نظری نیز با روش خود، گامی جدید در این زمینه بر می دارد. وی در عرفان نظری بطور غالب متأثر از آثار و تفکرات «محی الدین ابن عربی » است که مشاهده برخی اختلافات نظری موجود متأثر از تفکرات شیعی فیض می باشد. فیض کاشانی، در کنار پرداختن به این دو بعد عرفان، انتقاداتی نیز به آداب و رسوم خانقاهی و خرافه تصوف و انحرافات راه یافته در آنها وارد می کند و با نگارش کتاب «کلمات الطریقه» تلاش دارد تا خود را از تیررس انتقادات و اتهامات جماعت فقهای درباری وقت، بدور دارد