جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫چکیده و 20 صفحه از متن الکترونیکی در پیوست ها و منابع دیجیتالی قابل رؤیت می باشد

---

---

‫در عصر غيبت صغرا، ارتباط شيعيان با امام خود، از طريق سفراي خاص آن حضرت صورت مي‌گرفت، که حسين بن روح نوبختي يکي از اين نواب خاص بود؛ وضعيت تشيع در عصر حسين بن روح، و نقش وي در راهنمايي شيعيان، مسأله اين تحقيق است که با روش کتابخانه‌اي، مورد تحليل و توصيف قرار گرفته است. حسين بن روح نقش والايي در ارشاد سياسي، اجتماعي و علمي شيعيان داشته و علماي شيعي معاصر او به‌عنوان وکلا و دست‌ياران وي نقش فعال و حياتي در هدايت و رهبري فردي و اجتماعي شيعيان ايفا مي‌کردند. در اين دوره، با وجود آن‌که شيعيان در جزيره العرب، بغداد، نجف، کربلا، سامرا و شهرهاي مختلف ايران پراکنده بودند، اما همه آن‌ها به‌وسيله نهاد وکالت با يکديگر ارتباط داشتند. از نظر سياسي، هم با آن‌که حکومت‌هاي شيعي مانند فاطميان، آل حمدان، آل بريدي و آل بويه در نقاط مختلفي به حکومت دست يافته بودند، اما در مرکز خلافت عباسي، وضعيت متغير بود، گاهي شيعيان با قرارگرفتن خاندان‌هاي بزرگ شيعي در منصب وزارت، آزادي عمل پيدا مي‌کردند و گاه، با قدرت‌يابي وزراي ضد شيعي، جو خفقان و اختناق بر شيعيان حاکم مي‌شد، و آنان مورد آزار و اذيت، شکنجه، زندان و قتل قرار مي‌گرفتند. حتي حسين بن روح نيز چند سالي را در زندان عباسيان سپري نمود. دو مکتب بغداد و قم در دوره حسين بن روح، مرکز فقه و علوم مختلف اسلامي همچون تفسير، حديث و کلام بود. حسين بن روح، 21 سال نيابت خاص را به عهده داشت؛ تقيه، رازداري، استقامت و برخورداري از عقل و علم، از ويژگي‌هاي مهم او بود. او نقش فعالي در هدايت جامعه و حفظ مصالح عالم تشيع داشت و نهاد وکالت را به‌طور سري رهبري مي‌کرد. او در مشکلات و تنگناها در کنار شيعيان بود، و مهم‌ترين ملجأ و مرجع شيعيان در حل معضلات علمي و اقتصادي محسوب مي‌شد.

‫تحقيق حاضر به بحث درباره اين موضوع مي‌پردازد که: برداشت منابع زيديه و اسماعيليه از غدير و مقام ولايي امام علي(ع) و خلافت آن حضرت چه بوده؟ و نويسندگان و دانشمندان زيدي و اسماعيلي مذهب در منابع کلامي خويش و محورهاي اصلي بحث خود در باره غدير و پيام‌هاي آن چه اظهارنظرهايي کرده‌اند؟ نويسنده ضمن مطالعه منابع کلامي و تاريخي زيديه و اسماعيليه در زمينه غدير در صدد کشف و بيان مشترکات اعتقادي فرقه‌هاي زيديه، اسماعيليه و اماميه در باره غدير و پيام مهمّ آن يعني خلافت بلافصل امام علي(ع) و فرزندان معصوم آن حضرت است. اين نوشتار در سه فصل سامان يافته است. وي در فصل اوّل کلياتي از حادثه تاريخي غدير ارائه کرده و عقايد زيديه و اسماعيليه را به صورت اجمالي واکاوي مي‌کند. او در فصل دوم منابع کلامي و تاريخي زيديه از قرن دوم تا ششم (دوران حکومت فاطميان) را شناسايي کرده و ضمن معرّفي مؤلّفاني که در اين زمينه کتاب نوشته‌اند. منابع آنان در باره غدير را رصد مي‌کند. نگارنده در فصل سوم نيز به معرّفي منابع و مؤلّفان اسماعيليه در قرن هاي مذکور (دوران حکومت فاطميان) پرداخته و مفادّ اين منابع را در موضوع غدير بررسي کرده است. وي در يک جمع بندي کلّي نتيجه مي‌گيرد: زيديه و اسماعيليه، همانند شيعه اماميه قائل به افضليت و خلافت بلافصل امام علي(ع) هستند و مهم ترين دليل کلامي آن ها حديث و واقعه غدير بوده و نويسندگان آنان در اغلب کتاب‌هاي کلامي خويش با اشاره به مسأله غدير، شبهه هاي مخالفان خود و شيعه را در باره مسأله امامت و خلافت با استناد به واقعه و حديث غدير پاسخ داده‌اند و همواره از ولايت و امامت امام علي(ع) و فرزندان ايشان دفاع کرده‌اند.

---

اساس این پژوهش بر طرح این پرسش مهم مبتنی است که مدارس دینی اصفهان در عصر صفویه چه تأثیری در گسترش و تثبیت تشیع در ایران داشته است ؟ چنان که می دانیم سیاست مذهبی سلسله صفویه بر محور رسمیت بخشی و تقویت مذهب تشیع در ایران استوار بود. تحقق این امر مستلزم به کارگیری ابزارها ، راهکارها و شیوه های مناسبی بود که هدف نهایی آن می بایست تغییر وضعیت مذهبی جامعه ازتسنن به تشیع ، تثبیت و نهادینه شدن آن در همه ی عرصه های زندگی باشد.با طرح این سیاست که حضور عالمان شیعی را برای تعیین مبانی فقهی حکومت و ترویج و تبلیغ مذهب شیعه در بستر جامعه و عرصه ی زندگی مردم ، ضروری نمود مدارس دینی به عنوان پایگاه فعالیت عالمان و مرکز نشر مبانی اندیشه ای و هدایت فعالیت های فکری و تبلیغی مورد توجه حکومت صفوی قرار گرفت . در نتیجه مدرسه سازی رشد چشمگیری را درشهرهای مختلف و به ویژه اصفهان در عصر شاه عباس اول و جانشینان او پیدا کرد. این مدارس نقش مهمی را در عرصه ی تولید اندیشه ، ترویج و تثبیت تشیع در جامعه ، پرورش عالمان صاحب نام ، ایفا کرده و به مراکزی برای مقابله با اندیشه های مخالف ، بدعت گرا و بد دینیوحتی روشنگری در برابر فعالیت های میسیونرهای مسیحی ، تبدیل شدند .یافته های این پژوهش در این نکته است که مدارس مذهبی اصفهان از عوامل عمده ی ترویج اندیشه های شیعی و ظهور و بروز تحولات مهم فکری و فقهی در ایران عصر صفوی بوده اند و کارکرد آنها در حوزه ی اندیشه سازی ، رشد کلام و فقه و معارف شیعی ، تربیت عالمان دین و مقابله با اندیشه های معارض بوده است . شکل گیری این مدارس همچنین به نوعی همکاری دو جانبه نهاد مذهبی و نهاد سیاسی است که این تعامل حوزه ی دین و سیاست از یک سو به گسترش مدارس دینی این دوره انجامید و از سوی دیگر در تثبیت پایه های حکومت صفویه موثر افتاد .

این تحقیق در نظر دارد جایگاه دین و مذهب را در اندیشه منورالفکران عصر مشروطه به صورت مطالعه موردی نسبت به 3 نفر از آنان بررسی کند که این 3 روشنفکر عبارتند از: میرزا فتحعلی آخوند زاده- میرزا ملکم خان ناظم الدوله- میرزا عبد الرحیم طالبوف تبریزی. طیف روشنفکران مشروطه با همهوجوه مشترکی که در اندیشه خود دارند در برخی جهات رویکردهای متنوعی نسبت به مذهب و نهادها و مناسک مذهبی داشتند که در 3 حوزه قابل بررسی است: دین ستیزان ، آشتی گرایان و تفکیک باوران . به نمایندگی از گروه اول:آخوند زاده و به نمایندگی از گروه دوم: ملکم خان و از گروه سوم: طالبوف تبریزی را می توان واکاوی کرد که در واقع نمایندگان شاخص و برجسته گروه های فوق بودند. سئوال اصلی پژوهش حاضر این است که آیا روشنفکران دوره مشروطیت برای دین و مذهب کارکردهای اجتماعی (مثبت یا منفی) قائل بودند یا نه و اساساً در مواجهه با مسائل مذهبی چه موضع گیری می کردند. از آنجائی که موضوع مورد تحقیق ما به گذشته باز می گردد، رهیافت تحقیق ما تاریخی است. محدوده زمانی نیز که این تحقیق به آن پرداخته از 30 سال پیش از مشروطیت آغاز گشته و به دوران مشروطه ختم می گردد. پس مطالعه ما به نوعی مطالعه مقطعی است. جامعه آماری ما عموم روشنفکران صدر مشروطه بوده و جامعه نمونه ما نیز 3 تن از روشنفکران تجددخواه آن عصر می باشند که بدانها اشاره رفت. پژوهشگرانی که برای موضوعات تاریخی از روش تاریخی استفاده می کنند کاربرد فنون کتابخانه ای و اسنادی را توصیه می کنند که مانیز در این پژوهش از آن بهره مند شده ایم.

تشيع به معناى صحيح و معروف آن ـ يعنى اعتقاد به انتخاب حضرت على (عليه السلام) به عنوان رهبرى امت اسلامى جهت تكميل دينى كه پيامبراسلام (صلى الله عليه وآله) خود عهده دار آن بوده است ـ از همان مراحل نخستين، با اسلام همراه و همگام بوده و جزئى از رسالتى است كه پيامبر گرامى (صلى الله عليه وآله) بدان مأمور گرديده است. اين اعتقاد از متن اسلام و نيز نصوص رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) الهام گرفته است. مجاهدتهاى مخلصانه اى كه آن بزرگوار در استقرار اسلام و انتشار آن در همه پهنه گيتى به عمل آورد و فداكارى و از خودگذشتگى آن حضرت در برابر همه سختيها و مشكلاتى كه در اين راه وجود داشت به دليل عظمت اين پيام آسمانى بود. مردم خراسان هر چند نسبت به بسيارى از مسلمانان عرب و غير عرب با تأخير اسلام را پذيرفتند و پيام توحيد را لبيك گفتند ولى در استقبال از مكتب تشيع و معارف اهل بيت (عليهم السلام) در مقايسه با بسيارى از ملل ديگر جلودار و پيشقراول بوده اند. برخى مناطق مهم خراسان از همان آغاز، محتواى اسلام را در قالب تشيع و قرآن مجيد را از دست عترت دريافت داشتند و در واقع، قرآن و عترت را دو عنصر مكمل يكديگر براى تأسيس مكتب توحيدى و بينش الهى شناختند. در این مقاله موضع پذیرش و بسط تشیع در خراسان مورد بررسی قرار می گیرد.