جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نتایج بدست آمده از این رساله به شرح ذیل است: 1) متأسّفانه در اثر خوش باوری برخی از مفسّران و مورّخان مسلمان، بیشترین روایات اسرائیلی به منابع تفسیری و تاریخی اهل سنّت نفوذ کرده و در اثر غفت و سهل انگاری دانشمندان شیعی، به بعضی منابع تفسیری شیعه نیز راه یافته است. 2) عمدة پژوهشها وتحقیقات علمی خاورشناسان با اهداف و اغراض ویژه و همراه با پیش فرضهای معین آنان و غالباً از طریق منابع اهل سنّت صورت گرفته و در نهایت به نام اسلام و مسلمانان به نحو عامّ شهرت یافته است. 3) دانشمندان و محققان بنامِ شیعی به خاطر توجّه خاصّ و اعتماد به سیرة معتبر قولی وعملی اهل بیت پیامبر علیهم السلام به ندرت در دام راویان اهل کتاب و روایات آنان گرفتار آمده و لذا کمترین روایات اسرائیلی را در تفاسیر خود آورده اند. 4) با مطالعة دقیق در اسناد روایات تفسیری و نمونه هایِ اسرائیلیات ارائه شده، این حقیقت آشکار می گردد که در تمامیِ آنها کم و بیش از ردّ پایِ برخی از دانشمندان اهل کتاب و یا متأثران از آنان، دیده می شود. 5) خوش بینی بیش از حدّ به صحابه وتابعین از سویِ عامّه و کم توجّهی آنان به اهل بیت (ع) یکی از ریشه ها و انگیزه های اصلی پیدایش و گسترش اندیشه های خرافی و اسرائیلیات گردیده است. 6) در این تحقیق، تا حدودی چهرة حقیقی پیشوایان معصوم دینی (ع) در برخورد قاطع با جریانهای انحرافی و دفاع از حریم قرآن و دین نشان داده شده است.

رویکرد شگرف حکما و عرفای مسلمان به نور و رنگ، معانی لطیف و مفاهیم ظریفی از این عناصر هنری ارائه نمود که در آثار شگفت و متعالی هنرمندان ایرانی ـ اسلامی به کمال ظهور یافت. در این میان تأکید قرآن بر تمایز میان نور و نار و نیز بازتاب کامل این معنا در ذوق و عقل و تخیل‌ حکما و عرفای مسلمان، دست‌مایه‌ای عمیق در دست هنرمندان مسلمان نهاد که در آثار خود معانی لطیف، روحانی و آسمانی را با رنگ‌های شفاف، براق، نرم و مواج (با توجه به سبکی و روانی آن‌ها و مهم‌تر فقدان بُعد در نور) و مفاهیم غیر لطیف را با رنگ‌هایی غلیظ و شدید به تصویر کشند. این مقاله با روش تحلیلی ـ تفسیری‌ ابتدا به بررسی تمایز میان نور و نار در قرآن ‌‌و سپس در آرای حکما و عرفایی چون شیخ اشراق و علاء‌الدوله سمنانی (با تأکید بر رساله نوریه او) پرداخته و آن‌گاه بازتاب این معنا را در برخی از مهم‌ترین نگاره‌های تاریخ نگارگری اسلامی (به‌ویژه شعله فروزان اطراف سر معصومین علیهم‌السلام)‌ و نیز نگاره‌هایی که آتش در آن‌ها حضور دارد، مورد توجه قرار می‌دهد. فرض بر این است که بنا به نوع کارکرد آتش، رنگ‌ها جلوه نوری و ناری یافته‌اند.

یکی ازکاربرد هایی که برای عقل نزد معتزله درتفسیر قرآن رایج است ، عقل به معنای قوه ی تأویل بخشی به ظواهر آیات است ؛ زمخشری که از پیشوایان مکتب اعتزال بود و نسبت به عقاید اعتزالی خود تعصب داشت، سعی کرد به دفاع از آموزه های خود برآید و در پرتو نور عقل، با تکیه براصول عقلی و منطقی و با درک عمیق مباحث علوم بلاغی، تفسیری با رویکردی کلامی، ادبی -بلاغی بنگارد و آیاتی را که با اصول معتزله مخالف است تأویل کند. او تشبیهات قرآنی را نوعا تمثیل دانسته است زیرا تمثیل نیازمند تآویل است و توانسته است بر این اساس بسیاری از آیات از جمله آیاتی را که اضلال، و طبع، و اغواء، و امثال آن را به خدا نسبت می دهد ، تاویل کند .به عقیده وی، تمثیل، علاوه بر امور محقق، در مفروضات و متخیلات ذهنی نیز صورت می گیرد. او تخییل را نیز در تاویل آیات قرآن به ویژه متشابهات بسیار مهم وسودمند دانسته واز آن در تفسیر و تأویل آیات ، به خوبی بهره برداری کرده است . عقل گرایی او در تفسیر و تاویل آیات دارای کنایه نیز سبب شده است که بیان کند در کنایه معنایی خلاف معنای ظاهری جمله قصد می شود بدون آنکه نسبت به مفردات جمله حقیقت یا مجاز اعتبار گردد.

واژه عقل ومشتقات آن در زبان عربی، پیش از نزول قرآن کریم بر مفاهیمی خاص دلالت می‌کرد که در این نوشتار با مراجعه به آراء اهل لغت و نیز سروده‌های عربی واکاوی خواهد شد. آنگاه با بررسی مفهوم عقل در قرآن کریم به عنوان یک حوزه معنایی و برترین مفاهیم هم‌نشین و هم معنا و جانشین آن با تکیه بر تفسیر گرانسنگ التبیان شیخ طوسی کارکردهای عقل تبیین خواهد گشت.

در مقارنه‌ی قران و عهدین درمیابیم که مرگ در اسفار عهد عتیق در مفاهیم متعددی چون هلاکت و فنا ، خواب ،‌تکامل و جدایی جان از بدن بکار رفته است این درحالی است که توجه به مفاهیم و گزاره‌های پس از مرگ در عهد جدید و با تعابیر خاصی چون روز جدایی ، حسابرسی و مقام داوری نمایان‌تر است . اساسا قرآن و عهدین در عناوین قابل توجهی پیرامون مرگ با همدیگر مشترکند .

در این مقاله­ ضمن تبیین اخلاق خاص قرآن که می­توان آن را «اخلاق عرفانی قرآن» نامید، تطبیق آن با عرفان به­ویژه عرفان عملی صورت ­گرفته است. علامه طباطبایی ذیل تفسیر برخی آیات قرآن از سه نوع اخلاق «مادی- فلسفی»، «عام انبیا» و «خاص قرآن» نام برده و نوع اخیر را مخصوص اسلام و غیر مسبوق به سابقه معرفی نموده است. با تأمل در ماهیت، مبانی و اهداف این نوع اخلاق، مشاهده می‌گردد که تشابهات فراوانی میان آن و عرفان عملی وجود دارد. ازاین‌رو این پژوهش با بیان ماهیت اخلاق خاص قرآن، آن را با عرفان نظری و عملی نیز تطبیق خواهد داد؛ زیرا این دو در مبانی، روش‌ها و اهداف بسیار با یکدیگر همخوانی دارند.

گونه ‏شناسی تفاسیر قرآن کریم با توجه به حجم انبوه متون تفسیریِ تولیدگشته در طول تاریخ اسلام، به یکی از مهمترین دغدغه‏ های پژوهشگران قرآنی در سده اخیر تبدیل شده است. طبقه‏ بندی تفاسیر بر اساس «روش‏ها و گرایش‏ها»ی تفسیری و نیز «ادوار تاریخی» که از سوی اندیشمندان مسلمان و همچنین مستشرقان پیشنهاد شده، به رغم نقاط مثبتی که دارد، از نقاط ضعفی رنج می‏برد و در نتیجه نیازمند ارائه گونه‏شناسی‏های تکمیلی است. از همین روی این نوشتار تلاش کرده است تا علاوه بر ذکر کاستی‏ها و نقایصِ طبقه‏ بندی‏های رایج، طبقه ‏بندیِ جدیدی مبتنی بر دو رویکرد کلانِ «انسان محوری» و «کلام محوری» پیشنهاد دهد. بر این اساس، تفاسیر انسان محور سعی در ارائه برداشت‏های تفسیری متناسب با نیازها و گفتمان‏ های زمانه‏ ی مخاطبان خویش دارند. این در حالی است که تفاسیر کلام محور به تولید متون تفسیری مبتنی بر میراث تفسیری گذشتگان و با اثرپذیری از سنت فهم قرآن کریم دست می‏زنند.

معرفت یکی از اصطلاحات پربسامد و پرکاربرد در متون عرفان و تصوف است؛ برای پی بردن به اهمیّت این اصطلاح در مبانی عرفان و تصوّف هرکدام از عرفا طبق مشرب فکری و اعتقادی خود، تعریفی از معرفت ارائه داده و به بررسی مفاهیم مرتبط با آن ازجمله عقل، ایمان، محبّت، آفرینش، وجود، تجلّی، کشف و شهود و ... پرداختهاند. در این جستار، متون عرفان و تصوّف فارسی مورد بررسی قرار گرفته و هر کجا آیهای از قرآن با اصطلاح معرفت تفسیر یا تأویل شده، استخراج گردیده است. عرفا با تبیینی که از بحث معرفت ارائه داده و با تسلّطی که بر معنا و مفهوم آیه‌های قرآن داشتهاند؛ مابهازایِ تأویلی یا مفهومی بسیاری از واژگان قرآن را معرفت و مفاهیم مرتبط با آن دانستهاند؛ شجره طیبه، ملوک، حق، امانت، سدره المنتهی، لوح محفوظ، ام الکتاب، رحمت، سکینه، تقوی، نور و... ازجمله واژ های قرآنی هستند که مصداق مفهومی آنها با معرفت یکی دانسته شده و آیه برطبق این اصطلاح تفسیر شده است. این ساز و کار هم به تفهیم هرچه بیشتر بحث معرفت کمک کرده و هم زمینه ای را برای آشنایی با تفسیر عرفانی واژگان قرآنی فراهم آورده است. زبان فارسی نیز با فصاحت و بلاغت خود، در این رسایی و رسانندگی نقش بسزایی داشته است.

قرآنیان نام یک جریان فکری است که با تکیه بر وحدت امت اسلامی‌ و شعار بازگشت به قرآن در سال‌های مشروطه و پس از آن، تحت تأثیر اندیشه‌های اصلاحی سید جمال‌الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم‌آبادی توسط یکی از شاگردان ایشان به نام سید اسدالله خرقانی شکل گرفت و به‌وسیله‌ی چهره‌های دیگری همچون: شریعت سنگلجی، یوسف شعار، برقعی، قلمداران و حسینی طباطبایی و...ادامه یافت. این گروه که قرآن را در بخش اعتقادات کافی و بی‌نیاز از سنت می‌دانند، روش تفسیری قرآن به قرآن را شاخص فهم قرآن ، قرار داده‌اند؛ اگرچه یکی از مهم ترین و معتبرترین روش های تفسیری ، تفسیر قرآن به قرآن می باشد ، لکن کاربرد این روش تفسیری از سوی ایشان در حوزه‏ی اعتقادت ، با نقدهایی همچون عدم فراگیری، ناهماهنگی و ضعف در نتیجه‌گیری همراه بوده است که در این پژوهش به‌ بررسی آن پرداخته شده است.

تأمل در آیات وحی حاکی از آن است که علی رغم تأکید قرآن بر جایگاه عقل و منطبق بودن حکم آن با فطرت الهیِ انسان، همچنان ابتلا به بی خردی ریشه ای ترین آسیب در میان دینداران است. آسیبی که با انحرافات گوناگونِ باورهای معرفتی ارتباطی مستقیم داشته و بستر ساز آنان شده است. لذا تأمل در آیاتی که قرآن در آنها دعوت به تعقل نموده و یا بر بی خردی عتاب کرده، نمایانگر آن است که آسیب های اعتقادی همچون عدم تعامل مناسب با کتاب آسمانی، تقلید جاهلانه در اعتقادات دینی و خود برتر بینی معلول نفی عقلانیت از چهره ی دین است.