جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهرست مطالب عنوانصفحهفصل اول :کلیات تحقیق1-1- مقدمه

سه دین یهودیت ، مسیحیت و اسلام که به لحاظ جغرافیایی پیدایش و رشد و به دلیل آموزه های دینی پیوندهای عمیق و غیر قابل انکاری دارند ، و نیز به دلیل پیروان پر شمارشان می توانند جاذبه های فراوانی برای این گونه مطالعه ها داشته باشند . نوشته حاضر نگاهی است به یکی از بحث انگیزترین و در عین حال فراگیر ترین و نمایان ترین آموزه های این سه دین ، یعنی (( شریعت )) . این نوشته که به نام (( جایگاه شریعت در عهدین و قرآن )) ارایه می شود تلاش می‌کند تا جایگاه شریعت را در سه متن مقدس این ادیان بررسی کند ، روشن است که در این نوشته مراد جوهره شریعت است و نه احکام تشریعی و نیز بستر بحث متون مقدس عهدین و قرآن است و نه نظر فلاسفه و متکلمان این سه دین اگر چه ممکن است برای تایید بعضی از مطالب از نظر مفسران نیز بهره بجوییم.

شاهنامه‌ی فردوسی یکی از مهم‌ترین و ارزنده‌ترین آثار ادبی است که فردوسی آن را در سده‌ی چهارم هجری به نظم درآورده است. این اثر جاویدان مجموعه‌ی عظیم و بی‌نظیر فرهنگ اصیل ایران باستان، سند هویت ماست که در آن فردوسی با ذکر روایات ملی با محوریت و درون‌مایه‌ی اخلاقی «کردار نیک، پندار نیک و گفتار نیک» به عظمت و گذشته‌ی ایرانیان اشاره می‌کند. فردوسی در این اثر ارزشمند در خلال داستان‌ها و حکایات، گاه در آغاز و گاه در پایان، به بیان آموزه‌ها و نصایح اعم از فضائل و رذائل اخلاقی پرداخته و خواسته است مخاطب را به شایستگی‌های اخلاقی سوق دهد و از هرگونه کج‌روی و انحراف برحذر دارد. با این وجود از مجموع سرگذشت‌های ذکر شده در شاهنامه، آموزه‌های اخلاقی و عفت و شرم و دادپروری و نیکی به‌نحو درخشانی به‌چشم می‌رسد و اندرزگوئی پادشاهان و قهرمانان به یکدیگر و سفارش راجع به مکارم اخلاقی مرسوم بوده است. پندها و حکمت‌های فراوانی که فردوسی، غالباً در آغاز و انجام حوادث و وقایع و بعد از پیروزی یا شکست‌های پادشاهان و پهلوانان و انقراض سلسله‌ها که دگرگونی و تبدل اوضاع و احوال را درپی داشته، از سر عبرت و نصیحت به مناسبت آورده، و نوع دیگر اندرزها و وصایا و مواعظ و حکمی است که از قول بعضی از پادشاهان و وزیران و موبدان و پهلوانان و دیگر بزرگان آمده است؛ اندرزهای شاهنامه گواهی می‌دهد که فردوسی دنیای خود را به‌خوبی شناخته و در عمر دراز خویش تجربه‌های بسیار اندوخته و گاه‌گاه چون عالم اخلاق با تجربه و چون فیلسوفی خردمند و سنجیده و مهربان و انسان‌دوست زبان به اندرزگوئی و راهنمائی مردم گشوده و حاصل تجربه‌ها و سنجیده‌های خود را عرضه داشته و شاید هم با سرودن این‌گونه اشعار خواسته است گاهی تنوعی در شعر حماسی ایجاد کند. از جمله آموزه‌های اخلاقی که در این پایان‌نامه مورد بررسی قرار گرفته و در شاهنامه به‌طور گسترده‌ای به‌چشم می‌خورد، عبارتند از: منزلت علم و دانش، خرد و خردورزی، ناپایداری و بی‌اعتباری دنیا، تشویق به نیکی، دادورزی و دادگری، پرهیز از کاهلی و سستی، بی‌آزاری، پرهیز از درشتی و بدخویی، صبر و بردباری، نفی آز و طمع، نفی رشک و حسد، سخن سودمند گفتن، تشویق به کار و کوشش و... اما در موضوعاتی نظیر: قضا و قدر، آزمایش ایزدی، آیین سوگند خوردن، جایگاه زن و ازدواج با محارم از عمده‌ترین تفاوت‌های شاهنامه با قرآن کریم و نهج‌البلاغه می‌باشد که به تفصیل اشاره گردیده است.

در این تحقیق سعی بر این داشته ایم تا روشهای پیام رسانی قرآن را به دو روش تفکیک کنیم: 1- روش های بیان قرآن، 2- روشهای تبلیغی قرآن. سعی ما در این تحقیقبر این بوده است که تلفیقی از روشهای بیان و تبلیغی قرآن را کنار هم بیاوریم تا هم مقایسه ای این بین دو روش باشد و هم روش های ناشناخته را بارزتر نماییم. دید خاصی در این مجموعه پژوهش مورد بررسی است و آن ارتباط این دو روش با هم میباشد. که البته در کتابهای روان شناسی معاصر به این ارتباط اشاره شده است. ما در ابتدا از خود قرآن به عنوان منبع اصلی تحقیق استفاده کرده ایم و با تدبر و پژوهش در آیات قرآنی شاخصهای اصلی پژوهش را یافته ایم و بعد با استفاده از تفاسیر اهل سنت و شیعه کتب علوم قرآنی سعی و کوشش نموده ایم تا موانع فهم کتاب قرآن را کنار بزنیم. متن قرآنی بیش از پیش از هر ویژگی بارزی که دارد یک متن ایمانی میباشد. رسالت این متن آنچنان که خود بیان میدارد بر پایه هدایت در انسانها قرار گرفته است.

انسان در طول تاریخ برای کسب معرفت و شناخت همواره از دو منبع یکی حجت ظاهری که همان دین و شامل دستورات الهی در قالب وحی است، و دیگری حجت باطنی یعنی عقل بهره می‌برده است. انسان از طریق عقل توانسته است رابطه‌های بین پدیده‌های طبیعی را کشف کند. رابطه معرفت دینی و تجربی که در عرف محافل فکری به عنوان رابطه علم ودین نام برده می‌شود از مهم‌ترین دغدغه‌های دانشمندان در هر دو حوزه معرفتی بوده است. در همین زمینه رابطه علم و قرآن به عنوان مهمترین منبع دینی نیز ضروری به نظر می‌رسد. در مورد رابطه قرآن و علم بحث‌های گسترده و نظریات مختلفی ارائه شده است. قرآن به علوم مختلف توجه فراوانی نموده است یکی از علومی که در قرآن مورد توجه است علم روانشناسی است. قرآن به شیوه‌های مختلف به بحث‌های روانشناختی پرداخته است که در این تحقیق مورد توجه است

حیات، یکی از مخلوقات پروردگار متعال می‌باشد که خداوند به آفریده‌هایش ارزانی داشته است. در علوم مختلف الهی و بشری، بسیار به حیات، ویژگی‌های حیات و... پرداخته و آن را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار داده‌اند. مسلمانان نیز با توجّه به آموزه‌های دینی خویش، از منظری خاص به این موضوع پرداخته و آن را مورد مطالعه قرار داده‌اند. این مسأله در قرآن کریم مطرح و راه‌های دستیابی به آن نیز ذکر شده است. از منظر قرآن کریم حیات در دو حوزه تعریف می‌شود، حیات فیزیکی که همگان به آن توجّه دارند و حیات دیگری که قرآن آن را حیات طیّبه تلقی می‌کند این حیات نورانیّت و جلوه دیگری به انسان می‌بخشد. قرآن کریم در آیات متعدّد و با تعابیر مختلف، راه‌های وصول به حیات طیّبه و ره-آوردهای آن را اشاره کرده است.با توجّه به اهمیّت و جایگاه والای حیات طیّبه در دین مقدّس اسلام، شناخت و تلاش برای رسیدن به آن از جمله وظایف مسلمان و مومنان می‌باشد. و بدیهی است، شناخت و تلاش برای دستیابی به حیات طیّبه، یا عدم معرفت و کوشش برای شناخت آن، نتایج متفاوتی برای انسان در بر خواهد داشت. مهم‌ترین مسیر برای شناخت و دستیابی صحیح و آسان این حیات، مسیر معصومان الهی ـ?ـ است که از سرچشمه وحی می‌نوشند و می‌نوشانند. پیشوایان معصوم ـ?ـ با پیروی از قرآن مجید، به خوبی سیمای حیات طیّبه را به مومنان راستین نشان داده و ایشان را از ظلمات جهل و زندگی مادّی به مسیر نورانی الهی رهنمون می‌سازند. حیات طیّبه ره‌آورد سیر الی الله است و معیار برخورداری از آن، ایمان و عمل صالح، بردباری در جهاد با هواهای نفسانی می‌باشد. کسانی که حیات جسمانی خود را آینه تمام‌نمای خود می-پندارند؛ تمام تلاش خویش را برای این حیات هزینه کرده و در نتیجه نمی‌توانند به هدف واقعی از آفرینش انسان که رسیدن به رشد و دستیابی به حیات طیّبه است، برسند. در این نوشتار بر اساس آیات قرآن کریم و سیره اهل بیت-?- به جایگاه ویژه حیات طیّبه و شاخصه‌های آن و راه‌های دستیابی به آن در حدّ توان و فرصت این رساله پرداخته شده است.

اغلب مباحث مطرح شده در ذیل این موضوع، میان فرق مختلف کلامی،‌ در ذیل تفسیر آیات قرآن بیان و طرح گردیده است. چرا که به نظر می‌رسد چالش اصلی را ظاهر متضادگونه برخی آیات، ایجاد می‌کند. متکلمین عموماًدر ذیل تفسیر آیات متعددی، وارد بحث از رابطه علم و اراده الهی با اختیار انسان و نحوه گزینش ایمان و کفر، گردیده‌اند و هر یک مواضع و رویکردهای مخالفان خویش را به نقد کشیده و به اثبات دیدگاه‌های خویش پرداخته‌اند؛ با وجود قدرتمندی این نظریه‌پردازان در تبیین مواضع خویش، به دلایل گوناگون، ایشان نتوانسته‌اند تعریف صحیح و سازگار با تمامی اصول وحیانی اسلام، ارائه دهند. و در نتیجه دامنه این بحث به حوزه های دیگر مباحث قضا و قدر و .... نیز کشیده شده است.پویش اصلی این پژوهش، ارائه بیانی روان، درست و سازگار از میان مستندات دین پژوهی، از معنای اختیاری بودن ایمان و کفر، و درنتیجه پاسخ به شبهات این حوزه می باشد. در تبیین مسئله جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر، پس از تبیین معناشناختی کلید واژه‌های "ایمان"، "کفر"، "جبر"، "اختیار"، "تفویض"، از جنبه‌های مختلف، به تفاوت کارکردهای هر یک از این واژگان، در جایگاه‌های مختلف، اشاره گردیده است. چرا که تعیین کارکردهای متفاوت هر واژه در آیات و روایات، در ارائه الگوی نهایی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.در ادامه به بررسیآیات و روایاتی، که با صراحت کافی به بیان عاملی از عوامل موثر در ایجاد ایمان و کفر و یا ثبوت آن دو اشاره می‌کنند، پرداخته‌ایم. سپس علاوه بر طرح و نقد و بررسی آیات و روایات شبهه انگیز در این موضوع، به بیان دیدگاه امامان معصوم، در این زمینه، پرداخته و بر این دیدگاه و نظریه تاکید می‌کنیم.بر اساس این دیدگاه، "اختیاری بودن ایمان و کفر"ـ که عبارت است از: "اعتقاد و باور قلبی صادقانه" (ایمان) و یا هر نوع "عقیده و کردار منکرانه نسبت به طاعت خداوند" (کفر)، برترین گزینه انتخابی انسان و با تمایل وی و با پشتوانه قوا و استعدادهای خدادادیش تحقق می‌یابدـ قابل دفاع می‌باشد.در آخرین گفتار این پژوهش به بررسی آثار و پیامدهای اعتقاد به هر یک از نظریه‌های جبری یا اختیاری بودن ایمان و کفر پرداخته‌ایم.

چکیدهبخش عمده‌ای از معارفنورانی اسلام به وسیله ادعیه و مناجات‌های مأثوره از ائمه اهل بیت? به‌دست ما رسیده است. از جمله این مناجات‌ها، مناجات الراجین از مناجات خمس عشر است که از نظر مضمون بسیار عالی و حاوی مطالب بلند عرفانی است. در این مناجات امام سجاد? انسان را به امیدوار بودن به خداوند و نهی از یأس و ناامیدی از درگاه الهی دعوت می‌کند و نحوه صحیح اظهار نیاز و بندگی به حق‌تعالی را راهنمایی می‌کند. در راستای بررسی محتوای این مناجات مباحثی همچون عوامل موثر در امیدواری به خداوند، عمده‌ترین اوصاف امیدواران و نتایج امیدواری به خداوند و راه‌های رسیدن به جایگاه قرب الهی، مورد تحقیق قرار گرفته است. از بررسی و مطابقت مضامین و محتوای این مناجات با آیات و روایات چنین به دست می‌آید که «رجاء» عاملی است که به زندگی و تمام امور تحرک می‌بخشد. در سایه ایمان و امید و باور به فضل الهی است که انسان می‌تواند به جایگاه قرب الهی برسد و در زمره امیدواران واقعی قرار گیرد. برای رسیدن به مقام قرب و رجاء الهی لازم است به‌طور مستمر به تقویت ایمان، تقوا، توکل، ذکر و توجه مداوم به خداوند، اخلاص و تسلیم محض و رضایت به قضا و قدر الهی پرداخت. واژگان کلیدی: رجاء، احسان، اخلاص، طمأنینه، یقین

مقایسه معارف قرآن و عهدین در عصر حاضر یکی از حوزه های مطالعاتی مطرح است و پژوهش حاضر با روش جمع آوری «کتابخانه ای» و با روش تحقیق «توصیفی- تحلیلی» این مقایسه را در حوزه قضا و قدر و سرنوشت انسان بر عهده دارد تا از این رهگذر نقاط افتراق و اشتراک این دو کتاب (قرآن و عهدین) مشخص گردد. قضا یعنی افعال الهی که در عالم نسبت به مخلوقات انجام می شود و قَدَر، حد و اندازه هر چیزی است که همه امور بر طبق آن بنا می گردد. مبنای قَدَر علم الهی است زیرا تنها اوست که به حدود و مقادیر اشیاء عالم است.قضا و قدر به دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم می گردند که هرکدام از آنها بر دو قسم حتمی و معلقی می باشد که قرآن و عهدین در این مفاهیم مشترکند. در بحث اختیار انسان، در قرآن و عهدین آیاتی بر طبق اختیار و تقدیر الهی داریم که هردو کتاب به یک معنا، هم موافق تقدیر و هم موافق اختیار می باشند. هدایت بر دو نوع تکوینی و تشریعی می باشد که هردو کتاب در این مفاهیم مشترکند. در قرآن و عهدین آیاتی است که هدایت و ضلالت را کار خداوند می داند که در هردو منظور هدایت و ضلالت کیفری است. بر خلاف قرآن، عهدین به موروثی بودن گناه در نسل بشر و برگزیدگی افراد خاصی برای نجات اشاره کرده است. بر این اساس بسیاریِ نقاط اشتراک این دو کتاب به سبب منشأ مشترک الهی آندو است و نقاط افتراق، به سبب تحریف کتاب مقدس می باشد.

معرفت الهی باب دعا و مناجات با حضرت حق است. به عبارت دیگر دعا فرصتی برای راز و نیاز و گفتگو با معبود و معشوق عالم است. بنابراین در این ارتباط و نجوای عاشقانه لزوماً بیان حاجت صورت نمی‌گیرد هر چند ممکن است فرد دعا کند و در خلال مناجاتش عرض حاجتی هم داشته باشد. بهترین و موثق ترین دعا، عبارتی است که بر لسان اولیای الهی جاری شده و خداوند متعال در آیات قرآن آنها را بازگو نموده است.با توجّه به این که یکی از شئون ائمّه: «لسان الله» است لذا ملاحظه می‌کنیم که علاوه بر آیات قرآن در صحنه‌های مختلف حضرات معصومین: مضامین بلند معارف دینی و اخلاقی و اعتقادی و بسیاری از نسخه‌ها و دستور العمل‌های عملی را در خلال دعاهای ارزشمندی به مومنین آموزش داده‌اند که این دعاها در قالب مجموعه‌های گرانقدری گردآوری شده است.یکی از نفیس‌ترین و ارجمندترین این مجموعه‌ها «صحیفه سجادیه» است که حضرت امام سجاد7 بنا به اقتضای شرایط سیاسی جوّ حاکم در آن زمان برنامه تبلیغی خود را در قالب دعا عرضه می‌فرمود.در این میان دعای چهاردهم صحیفه دارای مضامین پر ارزشی از حیث بیان نحوه برخورد با ظالم و استعانت از پروردگار در جهت غلبه بر ظالم و بررسی رضا و خشنودی الهی و غضب و رحمت پروردگار و رسیدن به مقام اجابت دعا در اوج اضطرار و نیز صبر بر ابتلائات و نهایتاً راضی شدن به قضا و قدر الهی را دربرگرفته است.