جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

طلاق و گسست خانواده در دین اسلام، امری نکوهیده و مورد غضب خداوند است ولی اگر تداوم زندگی مشترک به خاطر ناسازگاری شدید و پایدار، میسر نباشد، جدایی همسران موجه می نماید. تعبیر قرآنی «سراحا جمیلا» (احزاب/ 28، ۴۹)، بر ضرورت زیبا و اخلاق مدارانه بودن شیوه تعامل همسران با یکدیگر در فرایند طلاق دلالت دارد تا ضمن رهایی زن، کرامت وی نیز مخدوش نگردد. این پژوهش که با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، پس از بررسی مفهوم «سراح جمیل»، به بازخوانی و مستندسازی دیدگاه های مفسران در مورد این آموزه قرآنی پرداخته تا شاخصه های ایجابی و سلبی طلاق زیبا را ارائه نماید. یافته های پژوهش بیان گر آن است که واژه «جمیل» در قرآن کریم در مورد راهبرد شایسته و زیبای انسان ها در شرایط طاقت فرسا به کار رفته و انگیزه مثبت، رعایت مقررات طلاق، ایفای شایسته حقوق مادی و معنوی، یأس از اصلاح و آشتی، خوش گفتاری و خوش رفتاری، مشورت و توافق سازنده، پاسداشت حرمت یکدیگر و احترام به حق انتخاب همسر آینده، بخشی از شاخصه های ایجابی طلاق زیبا است و در مقابل، خشونت های گفتاری و رفتاری، ضرر رسانی و ستم بر یکدیگر، کتمان حقایق، بهتان و رفتارهای گناه آلود، بخشی از شاخصه های سلبی طلاق زیبا است.

آیات 31 نور، 53 و 59 أحزاب به عنوان آیات حجاب مشهور است. پژوهش حاضر درصدد بررسی روش تفسیر آیات فوق از دیدگاه صاحبان تفاسیر الکشاف و المیزان است. بر پایه ترتیب نزول و ظاهر آیات، خدای متعال ابتدا در آیه 53 احزاب به مردان مؤمن دستور می دهد که مواجه آنها با همسران پیامبر| «من وراء حجاب» باشد. سپس در آیه 59 از زنان مؤمنه می خواهد خود را با «جلباب» بپوشانند، تا مورد آزار نامحرمان قرار نگیرند. سرانجام در آیه 31 نور با ذکر جزئیات مسئله حجاب، حد و حدود آن را ترسیم می فرماید. در این میان زمخشری گاهی با استناد به روایات ضعیف، تفسیر غیر قابل قبولی را از آیه مورد بحث ارائه داده است که در هنگام مقایسه نظرهای ایشان با نظرهای علامه طباطبایی و ارزیابی دلایل و مستندات ایشان، برخی نظرهای زمخشری مانند: «سبب نزول آیه 53 احزاب ناراحتی و غیرت خلیفه دوم از رفت وآمد مردان اجنبی به منزل پیامبراکرم| است» به طور قطع قابل خدشه است. همچنین هر دو مفسر گاهی بدون دلیل، دست از ظاهر آیه برداشته و تفسیری خلاف ظاهر ارائه کرده اند.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، در بحث از آیات 7 و 8 سوره احزاب، این دو آیه را از آیاتی به شمار می آورد که به تلویح به عالم ذر اشاره دارند. علامه فضل الله، این نظریه را غیر قابل قبول دانسته و دلالت آن آیات را بر عالم ذر نمی پذیرد. با در نظر گرفتن تحلیل هر دو مفسر از حقیقت عالم ذر و تبیین ویژگی های آن، و با توجه به صبغه مباحث فلسفی علامه طباطبایی در ارائه مباحث تفسیری و همچنین مبانی جهان شناسانه ایشان که در آثار متعددشان منعکس گردیده و با نظر به قرائن موجود در آیات مذکور که به اعتقاد نگارندگان برداشت علامه طباطبایی را تایید می نمایند، می توان چنین ادعا نمود که نظر علامه طباطبایی در دلالت این دو آیه بر عالم ذر که نظریه ای بدیع به شمار می آید، بیانی مستدل بوده و از درجه اتقان بالایی برخوردار است.

گاه شهرت تفسیری مانع بازخوانی آیات است. آیات 32و 33 احزاب همواره مورد اتفاق تفسیری بوده و آن­را در خطاب به امهات­المؤمنین و توصیه به حجاب، عفاف و حبس آنان در منزل تفسیر نموده­اند. به­نظر می­رسد این تفسیر در وجوهی، باشأن رسالتی پیامبر، شواهد تاریخی، سیاق و فضای سیاسی سوره در تعارض است. برون­رفت واکاوی نقادانه این آیات با بررسی واژگان کلیدی آن، نشان داد که می­توان در تفسیر آیات، احتمال داد که این آیات از محتوائی سیاسی برخوردار هستند و نمی­توان آن­را صرفاً در حد توصیه­ایی به حیا و عفت­ورزی امهات­المؤمنین تقلیل داد. بر اساس این احتمال و درنگ، فراز «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ» درمعنای خوارننمودن، اطاعت نکردن و تأثیر نپذیرفتن از منافقان بوده و مراد از «قَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ» نیز آرامش برقرار کردن و خاموش نمودن آتش فتنه در خانه است. شواهد تاریخی حکایت از ورود این تفسیر به منابع تفسیری از قرون اولیه باهدف مستور ماندن نفوذ جریان نفاق در خانه­های زنان پیامبر، و کم­رنگ نمودن خطاهای امهات­المؤمنین و در پی آن سرزنش­های متعدد قرآن دارد.

برخی از علمای معاصر بر این باورند که عموم مسلمانان از صدر اسلام تاکنون در قرائت قرآن به یک قرائت واحد ملتزم بوده‌اند. آن قرائت، همان قرائتی است که از جانب خداوند متعال نازل شده و بر زبان مبارک رسول اعظم (ص) جاری گشته و مسلمانان سینه‌به‌سینه تا به امروز آن را حفظ نموده‌اند و فرمان حضرات معصومین (ع) مبنی بر قرائت قرآن مطابق «قرائة الناس»، اشاره به همان قرائت واحد دارد و حفص بن سلیمان نیز به همان قرائت واحد، ملتزم بوده است. لکن با بررسی متن، سند و دلالت روایات مربوط به «قرائة الناس» و همچنین اسناد و مدارک تاریخی و تفسیری، به‌روشنی می‌توان دریافت که اولاً منظور از «قرائةالناس»، یک قرائت منحصربه‌فرد در تمامی اعصار و امصار نیست و ثانیاً قرائت حفص از عاصم در زمان‌ها و مکان‌های مختلف اسلامی، از شیوع امروزی برخوردار نبوده و به گواهی علما و مفسران متقدم و متأخر، در موارد متعددی با قرائت رایج در میان مردم مطابقت نداشته است.

نگرش ساختاری به سوره­های قرآن، رویکردی جدید در­ بین قرآن­پژوهان معاصر است. این رویکرد به دنبال کشف غرض و محور اصلی و­ ترسیم ساختار هندسی در سوره­هاست. از این رهگذر، اثبات انسجام و هماهنگی در سوره­ها، تأکید بر وحیانی بودن چینش آیات، اثبات معجزه بودن قرآن، حل اختلافات تفسیری و یافتن پاسخی مناسب به شبهات مستشرقان در خصوص پراکنده بودن قرآن نیز فراهم می‌شود.­ در بین روش‌های متعدد کشف غرض سوره­ها، روش جامع‌نگر که با تکیه بر عناصر درون‌متنی و برون‌متنی، غرض سوره را به‌طور مستدل ارائه می­دهد، از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. این پژوهش با رویکردی توصیفی و تحلیلی به بررسی و کشف استدلالی ساختار و غرض سوره احزاب پرداخته است. یافته­ها نشان می­دهد که سوره احزاب از ده سیاق تشکیل شده، گرچه هر سیاق برای خود دارای غرضی است، اما همه آن‌ها بر محور غرض اصلی سورهکه عبارت است از «نحوه اطاعت از خدا و پیامبر (ص) در موضوعات سیاسی، نظامی، اجتماعی و خانوادگی، جهت تحکیم پایه‌های رهبری و امت اسلامی» در حرکت‌اند.

ترجمه ماشینی ک دیونیسیوس آرئوپاگیت تأثیر زیادی بر الهیات قرون وسطی داشت. این مطالعه راه‌های مختلفی را در نظر می‌گیرد که آموزه اتحاد او با خدا در تاریکی آلبرت کبیر اولیه و شاگردش توماس آکویناس را مشخص کرد. «راز اتحاد با خدا» طیف وسیعی از مضامین را در مجموعه آلبرت اولیه و در توماس در نظر می گیرد که زیربنای الهیات عرفانی آنهاست و ممکن است رگه هایی از تأثیر دیونوسی را داشته باشد. این مضامین شامل رسالت های الهی، انسان شناسی، فضایل ایمان و انفاق، علیت اولیه و ثانویه، اسماء الهی و آخرت شناسی است. قلب این اثر شرح مفصلی از عبارات اتحاد کلیدی در تفسیرهای آلبرت بر دیونیسیوس، تفسیر توماس بر "نام های الهی" و سوالات "Summa Theologiae" در مورد عطایای درک و خرد روح ارائه می دهد. «راز اتحاد با خدا» گسترده‌ترین و سیستماتیک‌ترین تحلیل تا به امروز را ارائه می‌کند که چگونه آلبرت و توماس موسی دیونیسیایی را «که خدا را با نادانی می‌شناسد» تفسیر و تغییر شکل دادند. انگیزه‌های فلسفی و الهیاتی آلبرت و توماس را نشان می‌دهد که محدودیت‌هایی برای آپوفاتیسم دیونوسی قائل شده و معرفت واسطه‌ای را در معرفت عرفانی ادغام می‌کند. نویسنده شباهت‌های زیادی را در آموزه‌های عرفانی و تفسیر دیونیسیوس دومینیکن نشان می‌دهد. این اثر راه را برای تلقی جدیدی از آلبرت کبیر به عنوان پدر عرفان راینلند آماده می کند. ارائه اصلی الهیات آکویناس از عطایای هفت گانه روح، زمینه جدیدی را در تحقیقات الهیاتی ایجاد می کند. در نهایت، کل کتاب الگویی برای مطالعه الهیات عرفانی از منظر تاریخی، فلسفی و اعتقادی ارائه می کند.

در مطالعات نوین تدبری، سیاق نخست به عنوان عاملی ویژه در کشف غرض سوره معرفی شده است. به گونه ­ای که این عامل می تواند فرآیند غرض ­شناسی را تدقیق و تسریع بخشد. اما تاکنون درباره ­ی روش به­ کارگیری سیاق نخست در کشف غرض، صحبتی به میان نیامده است و شیوه ­ی به­ کارگیری آن در فرآیند غرض ­شناسی بحث نشده است؛ از این رو، این پژوهش بر آن است تا با به ­کارگیری روش توصیفی – تحلیلی و استفاده از اسناد کتابخانه ­ای و الکترونیکی، روش به ­کارگیری سیاق نخست در فرآیند کشف غرض را رونمایی کند. در این روش، در اولین گام، محور سیاق نخست با استفاده از قواعدی چون «حذف»، «سبقت ذکری» و «کثرت ذکری» تعیین می­ شود و سپس با غرض به­ دست ­آمده از کل سوره مقایسه می ­شود تا درستی آن تأیید و تأکید شود یا نواقص احتمالی آن برطرف گردد. سوره ­ی احزاب، مطالعه موردی است که این روش روی آن پیاده ­سازی شده است. دستاورد مطالعه ­ی موردی نشان می ­دهد که سیاق نخست از جایگاه مهمی در کشف غرض برخوردار است و عناصر قابل ­توجهی از غرض سوره را به دست می­ دهد.

تفسیر و تحلیل آیات «اظهار دین» از پربحث‌ترین آیاتی است که در عرصه رهبری آینده عالم و اندیشه «مهدی موعود» مطرح است و نه‌تنها مفسران قرآن، که مذاهب فقهی نیز با رویکرد خاصی این آیات را تبیین نموده‌اند. از این‌رو پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی تطبیقی تفسیر «آیات اظهار» بر اساس تفاسیر مفسران امامیه و اباضیه با تکیه بر احادیث مورد اتفاق نبوی و علوی می‌پردازد و دلالت آیات فوق را بر پایان تاریخ از دیدگاه دو گرایش امامیه و اباضیه بررسی می‌کند. این نوشتار نتیجه گرفته است که اندیشه مهدویت در اباضیه با توجه به نوع نگاه و تقسیم‌بندی خاص آنها از مسئله امامت، اعتقادی به مهدی موعود و منجی آخرالزمانی ندارند و تا مرحله انکار آن نیز پیش رفته‌اند؛ اما مفسران امامیه بر تعیین وعده خداوند به عصر ظهور تأکید دارند. با توجه به معنای لغوی واژه «اظهار» و دیگر دلایل عقلی ـ نقلی، غلبه نهایی و کامل و همه‌جانبۀ دین اسلام بر سایر ادیان غلبه جسمانی و منحصر به عصر ظهور، به دست حضرت مهدی (عج) از اهل‌بیت (ع) است که با قرآن پیوندی ویژه دارد. تفسیر آیات فوق با بهره‌گیری از احادیث معصومین(ع) منجر به تفسیری معقول می‌شود.