جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چگونگی علم خداوند به مخلوقات خود، پیش از ایجاد و پس از آفرینش، همواره برای فلاسفه مساله ای دشوار و مورد اختلاف بوده است، تا جایی که در مباحثی مانند علم به جزئیات زمانی و متغیر، برخی از فیلسوفان متهم به کفر شده اند. دیدگاه فیلسوفان مشائی و اشراقی از یک سو، تاثیر مکتب عرفانی و آیات قرآنی از طرف دیگر، موجب پر بار شدن این مبحث در حکمت متعالیه گردید. نظریات حکمای پیش از صدرالمتالهین تبیین قابل قبولی در باب علم الهی ارائه نکرده و هر کدام، به ویژه در علم ازلی خداوند به ممکنات و نیز علم به جزئیات متغیر مادی، با مشکلاتی مواجه اند. با طرح و تحلیل «وجود رابط» توسط ملاصدرا، تبیین دیگری از علم خداوند قابل ارائه است، به گونه ای که مشکلات دیدگاه های پیشین را ندارد. مطابق این بیان ذات خداوند به نحو بساطت، دارای جمیع کمالات آفریده های خود، پیش و پس از خلقت است. از طرفی وجود ممکنات اعم از مجردات و مادیات، امور کلی و نیز جزئیات متغیر، شانی جز وابستگی و تعلق به علت خویش ندارند و به همین خاطر عین حضور نزد خداوند هستند. این همان علم کامل مطلق خداوند نسبت به مخلوقات خود در تمام مراتب آنهاست.

وحدت گرایی در هستیشناسی از دیدگاه ملاصدرا و اسپینوزا به دلیل شباهت قابل توجه این دو در برخی جهات مهم شخصیتی، سبک و غایت فلسفه ورزی، موضوعی درخور پژوهش است. افزون بر آن، دو فیلسوف یادشده مفاهیم مشترکی از قبیل وجوب ذاتی، موجود قائم به ذات، عینیت صفات با ذات، بیهمتایی، عالیترین مرتبة بساطت، ثبات و تغییرناپذیری، سرمدیت و نامتناهی را به کار بسته اند. صدرا این ویژگیها را به حقیقت وجود و اسپینوزا آنها را به جوهر نسبت میدهد. هر دو نیز تصریح و تأکید دارند که این موجود خداست. البته تفاوت هایی نیز در مبانی آنها وجود دارد؛ ولی شباهت ها غالب است. بر این اساس، نمیتوان اسپینوزا را «پانته ایست» خواند.

در آثار عرفانی فارسی، قوس نزولی وجود از ذات واجب الوجود آغاز می شود و به انسان، که آخرین موجود عالم مادی است، پایان می پذیرد. در این مسیر، مراحلی طی می شود که جستار حاضر در صدد است این مراحل یا مراتب را بر اساس ترتیب تاریخی - البته با کمی تسامح - در آثار ادب عرفانی فارسی تا سده نهم قمری بررسی کند. در یک تقسیم بندی کلی می توان در این زمینه دو دیدگاه را تشخیص داد: 1. دیدگاه فلسفه گرا در آثار کسانی همچون سهروردی، سنایی و جامی. در این دیدگاه صادر اول، عقل است که از سه تعقل او عقل دوم، نفس فلک اول و فلک اول پدید می آیند. هر یک از عقول نیز به نوبه خود تعقلاتی دارند که بر اثر آنها عقول نفوس و افلاک پدید می آیند تا نوبت به عقل دهم می رسد که عالم مادی حاصل تعقل اوست. البته در همین دیدگاه بین سهروردی و سنایی تفاوتهای فراوانی وجود دارد؛ 2. دیدگاه ذوقی در آثار کسانی مانند عطار، رازی، مولانا و سمنانی که در آنها یا از عقول و نفوس به صورتی بسیار کلی و اجمالی یاد می شود و یا اصلا سخنی به میان نمی آید.