آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

محمد بن مرتضی مشهور به ملا محسن فیض کاشانی (1007-1901ق) فقیه، محدث، مفسر، فیلسوف و عارف بزرگ امامیه در سده یازدهم هجری، به دلیل جامعیت علمی اش صاحب آثار گران بهایی در علوم مختلف اسلامی است. یکی از جنبه های علمی فیض، عرفان و تصوف است که در این زمینه آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است. فیض در آثار خود گرایش خویش را به تصوف و صوفیان نشان داده و از آن ها دفاع نموده است. در عین حال صوفی نماها و علمای ظاهری عصر خود را مورد انتقاد قرار داده است. اما باید توجه داشت که گرایش فیض به تصوف و دفاع وی از صوفیان دارای شدت و ضعف بوده است و به عبارتی فیض بین سال های 1030–1065 ق به دفاع از صوفیان پرداخته است و از این دهه به بعد، همراه با شدت گرفتن گرایش وی به قرآن و احادیث، از گرایش های صوفیانه کاسته و به مباحث عرفانی توجه بیشتری نموده و این همراهی عرفان و قرآن همواره با فیض بوده است. به نظر می رسد وی در عرفان و تصوف بیشتر متاثر از ملاصدرا، غزالی، ابن عربی و شارحان وی، بخصوص جامی و سید حیدر آملی بوده است. این مقاله بر آن است تا نگرش فیض کاشانی به تصوف و عرفان و تاثیراتی را که در این زمینه از دیگران پذیرفته است، بررسی نماید.

‫ايمان در واقع نوعي از معرفت بوده، و امري بسيط مي‌باشد؛ و عمل نيز هرچند از نشانه‌هاي کمال ايمان به‌شمار مي‌رود، اما جزء ايمان نيست. بنابر اين، ايمان چون معرفت است، قابل ازدياد و کاهش مي‌باشد. از سوي ديگر، ايمان اخص از اسلام است، و خداوند، نبوت و معاد جزء متعلقات اصلي به‌شمار مي‌روند. مساله ايمان يکي از مهم‌ترين مباحث کلامي است، که فرقه‌هاي مختلف نظريات متفاوتي در مورد آن ارائه کرده‌اند. در اين راستا، مرجئه ماهيت ايمان را عبارت از معرفت مي‌دانند؛ اشاعره ماهيت ايمان را تصديق مي‌شمارند؛ برخي از متکلمان اماميه، ماهيت ايمان را تصديق و اعتقاد دانسته، و برخي ديگر از ايشان، ماهيت ايمان را معرفت محسوب کرده‌اند؛ البته برخي از اماميه، اقرار زباني و عملي را نيز جزء ايمان مي‌دانند. در اين ميان، مرحوم فيض کاشاني بر اين اعتقاد است که ايمان عبارت از تصديق و اقرار زباني بوده، و عمل جزء مفهوم ايمان نيست؛ بلکه از شرايط کمال ايمان محسوب مي‌شود. از نظر وي، يقين نيز اخص از ايمان است. از سوي ديگر ايمان اخص از اسلام است؛ يعني هر فرد مومني حتما مسلمان است، اما اين‌گونه نيست که هر مسلماني هم لزوماً مومن باشد. مساله ديگر، رابطه ايمان و علم است، که در اين زمينه، مرحوم فيض کاشاني ايمان را همان علم مي‌داند. همچنين وي معتقد به امکان کاهش و افزايش ايمان در افراد بوده، و در اين زمينه آيات و رواياتي را ذکر مي‌کند. بنابر اين، مرحوم فيض براي ايمان قائل به مراتب متعدد مي‌باشد. سرانجام آن‌که از نظر فيض کاشاني، خداوند، توحيد، عدل، پيامبران، امامت، کتاب‌هاي آسماني، ملائکه و معاد، اموري هستند که مي‌توانند متعلق ايمان قرار بگيرند.