آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رساله اي است بسيار مختصر در تبيين مسأله بدا. (اميره ضميري) رساله ايست كوتاه، در مسأله بداء، به صورت استدلالي و با استفاده از آيات و روايات و اشعاري به فارسي از مولوي رومي و ديگران، نامي از اين رساله در الذريعة و كتابشناسي جامع ملاصدرا نيامده است، ليكن نسخه اي از آن در فهرست نسخه هاي خطي كتابخانه ملي ايران 14/198 آمده و آن نيز از ملاصدرا دانسته شده است (سيد محمود مرعشي) با استدلال به آيات و روايات مسأله بداء را براي حضرت باري تعالي اثبات كرده گفته است تنها از جهت معني لغوي بداء بر خداوند محال است چون علم او به همه اشياء محيط و هرگز چيزي از او پنهان نيست در حالي كه معني بدا‌ء درلغت «ظهور امر بعد بعد ما كان خفيا» و اين بر حضرت او محال است. (غلامي مقدم، براتعلي) آغاز كتاب: بسمله، لما امرني من لم اقدر علي مخالفته ان ابين مسئله البداء مع الاحاديث الوارده فيه و بيان ما هو الحق في المسئله فاجبت مسئوله ... انجام كتاب: ذلك فضل الله يوتيه من يشاء و من لم يحصل الله له نورا فماله ور و الحمدلله علي الاختتام و صلي الله علي خير خلقه محمد و اله خير الانام و السلام [كتابخانه ملي 14/198؛ مرعشي 34/233؛ ريحانة الادب 3/417؛ رايانه ملي ص 2009؛ مكتبة اميرالمؤمنين 2/540؛ جامع گوهرشاد 5/377]

مکتب صدرایی قابلیت بالایی برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های حوزة معماری در زمینه‌های مختلف دارد. این نوشته نیز در تلاش است تا کار معمار را بر مبنای این مکتب با استفاده از منظومة مفاهیمی که از کلام ملاصدرا استخراج شده، تبیین کند. روش کار تفسیر و استنتاج از آرای ملاصدراست،‌ به گونه‌ای که بتوان کار معمار را در وجوه مختلف تبیین نمود. در مکتب صدرایی کار معمار یکی از سه صناعت پایه است که به نیاز اساسی انسان یعنی جایی برای زندگی پاسخ می‌دهد؛ و این پاسخ ذومراتب است. بنابراین منظومه‌ای از مفاهیم مرتبط با این کار از صنع، غایت، احاطه و تصرف گرفته تا نظم، علت، زیبایی و عشق مورد بحث قرار می‌گیرد. چنین می‌توان گفت که معمار به عنوان یک صانع غایتمند، می‌تواند صوری خیالی، وهمی و یا عقلی از زندگی انسانی و کارهای انسان داشته باشد و در تلاش است تا با تصرف در محیط، تغییر اندازه‌ها و روابط در طبیعت جایی برای زندگی او فراهم کند تا بستر بروز افعال متعدد انسانی شود. معمار با توجه به جایگاه وجودی‌اش به مرتبه‌ای از احاطة ادراکی بر هستی و شناخت علت‌ها و معلول‌ها در نظام احسن وجود می‌رسد و با تصرف در محیط در راستای ایجاد جایی برای زندگی انسان، نظمی را در طبیعت تحقق می‌بخشد که زمینة رسیدن او به کمال مطلوب خویش می‌شود. معمار با درک زیبایی و برگزیدن محبوب، قوای درونی خویش را نظم می‌بخشد و از مجرای این نظم درونی، تصرفی در عالم می‌کند که کارش تجلی‌گاه حسن صورت محبوب و افعال مطلوب او باشد.

ملاصدرا فرضیه ما برای اینکه مکتب حکمت متعالیه چه نسبت و رابطه ای را با قران دارد؛ به نظر می رسد مباحث فلسفی مورد استفاده از ایات قرانی ملاصدرا مبتنی بر اصول حکمت متعالیه و روش تفسیری اوست. البته با این رویکرد که یکی از مباحث مهم درنزد فلاسفه اسلامی مبحث توحید است . توحید دارای مباحث سه گانه ذاتی و صفاتی و افعالی است . ملاصدرا و فیلسوفان صدرایی (مقصود علامه طباطبایی و حاج ملاهادی سبزواری) نیز استدلال های معتبری را در این زمینه آورده اند. گمان ما این است که این استدلال ها مبتنی بر روش حکمت متعالیه است و آرای این فیلسوفان متاثر از این مکتب فلسفی است وهمچنین به نظر می رسد صدراییان بویژه (حاج ملاهادی سبزواری و علامه طباطبایی) در استفاده های فلسفی از آیات ناظر به توحید روش فلسفی وتفسیری حکمت متعالیه یا ملاصدرا را رعایت کرده اند یعنی گمان ماو پاسخ اولیه ما این است که بزرگان این مکتب بعد از بیان استدلال های خود در زمینه توحید به سراغ آیات قرآن رفته و آن ها را در اثار خود به کار گرفته اند اما می توان درنظر گرفت که این ریشه مبانی فلسفی آنها با قرآن و مفاهیم آن عجین شده است.

موضوع این تحقیق، بررسی نسبت مراتـب تشـک یکی وجـود و معقـول ثـان ی فلسـف ی در فلسـفه ملاصدرا میباشد. آیا در فلسفه ملاصدرا، میان حقیقیت ذومراتب وجود و منشـأ انتـزاع مفـاه یم فلسفی، رابطه وجود دارد؟ آیا مطابق یا محکیعنه معقـول هـا ي فلسـف ی از حیـ ث وجـود ، داراي واقعیت مراتبی است؟ در پاسخ به پرسشهاي مزبور بر مبناي تفاضـل وجـود ، ایـ ن فرضـ یه کـه محکیعنه معقولهاي ثانی فلسفی، داراي یک نوع وجودند، به ثبوت میرسد. روش این تحقیق، توصیفی ــ تحلیلی از راه تحلیل مفهومی و گزارهاي است. مهمترین نتایجی که این تحقیـ ق بـه آنها دست یافته است، عبارتاند از: 1 .از نظر ملاصدرا، در مفهـوم وجـود و نیـ ز وجـوب وجـود ، نسبت مفهوم به منشأ انتزاع آنها، مانند نسبت مفهوم ذاتی ایساغوجی و محکیعنـه آن اسـت ؛ 2. ملاصدرا در معقولهاي فلسفی به مفاد هلیه مرکبه، علاوه بر ظرف اتصاف، ظرف عروض را در خارج ـ اعم از ذهن و عین ـ میداند و معقول ثانی فلسفی در فلسفه ملاصـدرا چهـره وجـود ي دارد؛ 3 .به وزان مراتب تشکیکی وجود، محکیعنه معقولهاي فلسفی داراي یک نوع وجودند.

هدف از این مقاله نشان دادن تغییرات موضوعات مرتبط با علم بر مبنای سه سیر فلسفی صدرایی است که می‌توان با عناوین نگاه ماهوی، اصالت وجود وحدت تشکیکی و اصالت وجود وحدت شخصی از آن یاد کرد. پرسش اصلی این است که متناسب با سه سیر یادشده چه تحولاتی در موضوعات مرتبط با علم اتفاق افتاده است؟ ما در این مقاله تحول چند موضوع مهم را در سه مرتبۀ سیر فلسفی بررسی کرده‌ایم؛ که شامل چهار موضوع مهم «حقیقت تجرید، نحوۀ قیام صور به نفس، اتحاد یا عدم اتحاد عاقل و معقول و علم وجودات مادی» است؛ حاصل تحقیق این است که دربارۀ مسائل یادشده بر مبنای سه سیر، تحولات مهمی رقم خورده است؛ برای نمونه، تقشیر در مرتبۀ اول به‌نحو «از دست دادن زواید و عوارض مادی» است تا ادراک تحقق یابد؛ حال‌آنکه به‌اقتضای سیر دوم تجرید یا تقشیر به‌نحو «سیر نفس در مراتب» جلوه می‌کند و در سیر سوم یا قابل طرح نیست یا به‌نحو سیر در مظاهر نمود دارد. نحوۀ قیام صور به نفس در سیر اول قیام حلولی، در سیر دوم به‌نحو قیام صدوری و در سیر سوم به‌نحو قیام ظهوری است. در موضوع اتحاد عاقل و معقول به‌اقتضای سیر اول اتحادی صورت نمی‌گیرد؛ به‌اقتضای سیر دوم اتحاد عالم و معلوم اثبات می‌شود و به‌اقتضای سیر سوم اتحاد به وحدت ارتقاء می‌یابد. در باب علم وجودات مادی، در سیر اول وجودات مادی نه علم به خود دارند نه علم به دیگری و نه مورد علم واقع می‌شوند؛ درحالی‌که به‌اقتضای سیرهای دوم و سوم و به پشتیبانی اصولی چون تساوق علم و وجود، حمل حقیقت و رقیقت، بازگشت تقسیمات وجود به مراتب وجود و قاعدۀ بسیط‌الحقیقة هم علم به خود و دیگری دارند و هم مورد علم واقع می‌شوند.

مباني فکري صدرالمتألهين به‌ گونه‌اي طراحي و ترسيم شده که ظرفيت ورود به ساحت‌هاي ديگر به‌ويژه فلسفه اخلاق را به شدت داراست. تصفيه نفس انساني، جهت متخلق‌ شدن به اخلاق الهي و قرب به او، در نوشته‌هاي صدرا موج مي‌زند و وي بر آن اصرار دارد؛ تا آنجا که مي‌توان از اخلاق به ‌عنوان يکي از ارکان تفکر وي ياد کرد. واقع‌گرايي اخلاقي، از جمله مباحث پر‌رنگ اين ساحت است که در پي واقعيت داشتن حقايق اخلاقي در عالم خارج و مستقل و منحاز بودن بودن آنها از ذهن آدمي و قراردادهاي اجتماعي است. اين نوشتار مي‌خواهد موضع صدرالمتألهين را در اين بحث استنباط نمايد. نويسندگان معتقدند اين امر به دو روش امکان‌پذير است: شيوه نخست که در نوع خود، نو و بدیع است، به شکل مستقيم و بدون واسطه گزاره‌هاي اخلاقي، با استفاده از مباني و اصول انديشه صدرا و تشکيل قياس‌هاي منتج، واقع‌گرايي وي را به اثبات مي‌رساند. روش دوم، به شکل غيرمستقيم و با واسطۀ گزاره‌هاي اخلاقي است. در اين روش پس از بررسي مستدل ماهيت گزاره‌هاي اخلاقي در نگاه صدرالمتألهين و معرفي مفاهيم حاكي از آنها به ‌عنوان معقول ثاني فلسفي در ناحيه موضوع و به‌ويژه محمول اعم از ارزش و الزام، به انتزاع آنها از منشأ خارجي حکم مي‌شود. اين حکم، زمينه وجود حقايق اخلاقي را فراهم مي‌آورد و ترديدي در واقع‌گرايي صدرايي باقي نمي‌گذارد.

مقاله حاضر با پرسش از جایگاه علیت در تبیین فعل الهی از نگاه صدرا و سازگاری آن با نصوص دینی، این فرضیه را دنبال کرده است که با تحلیل علیت وتبیین وجود رابط هویات امکانی، فعل الهی در تفکروی جلوه صفات و ظهور اسمای حق متعال در مجالی و مظاهر امکانی است. بر این اساس معلول ازجهت هویت تعلقی و فقر وجودی اش منفصل از موجدش تحقق نیافته چنانکه ادراک هستی‌اش بدون ادراک مربوط الیه‌اش محال است. لذا فعل الهی به تجلی بازگشته وممکنات حقیقتی جزآیتیت حق درذات وصفات وافعال ندارند و فقر مطلق آنها درسه قلمرو مزبور ازجهت حدوث وبقاتبیین می شودوسراسرجهان آینه بندان جمال اوالبته متناسب باظرفیت هویات امکانی می‌شود. توحید در خالقیت، مالکیت و ربوبیت به‌علاوه حضور و ظهور مطلقش و انحصار حامدیت و محمودیت در خدا و مساوقت فعل خدا با حقیقت عینی حمد در گستره گیتی و در نهایت جمع سالم عقل و نقل ازبرکات این تبیین حکمی است و لذا خدا به عنوان فاعل ایجادی هم دائم الظهور است و هم دائم الحضور.

خداوند دارای صفات فعلی است و فعل او از ذاتش ناشی می‌شود و تمام ماسوی الله فعل الله هستند. خداوند واحدِ بسیط لایتغیر است، ولی فعل او کثیر و متغیر. لذا چگونه از ذات ثابت لایتغیّر الهی، افعال متغیر صادر می‌شود؟ ربط صفات فعلی به ذات الهی باید به‌گونه‌ای تبیین شود که باعث نقص و تناهی در خداوند نشود. ملاصدرا براساس مبانی اصالت وجود، وحدت تشکیکی و قاعده بسیط الحقیقه، صفات خداوند را به‌نحو ذومراتبی معرفی می‌کند. او به‌نحوی ربط صفات فعل به ذات را تبیین می‌کند که هماهنگ با وحدت و ثبات خداوند است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، ابتدا تبیین صدرالمتألهین از ارتباط صفات فعل با ذات الهی را بیان می‌کند و به‌دنبال آن، به بررسی «صفات ذات و فعل الهی»، «کیفیت صدور فعل» و «ذومراتب بودن صفات الهی در آیات و روایات» می‌پردازد. همچنین به کلمات علامه مجلسی و فیض کاشانی در این رابطه اشاره می‌شود. از این رهگذر، دیدگاه صدرا در آینه متون دینی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. می‌توان دیدگاه و نحوه تبیین ملاصدرا از صفات و چگونگی ربط صفات فعلی به ذات را از آیات و روایات نیز اصطیاد کرد.