آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

اهمیت شناخت نوع اضافه بین عالم و معلوم، تعیین جایگاه علم در رویکرد جهان شناختی و کارکرد معرفت‌شناسانه آن است. پرسش اینکه: با تغییر در مبانی فلسفی، نوع اضافه بین عالم و معلوم چه معنا و کارکردی می­‌یابد؟ در نگاه ماهوی نوع این اضافه مقولی است که با فرض دوگانگی طرفین اضافه، سبب معضلاتی چون اعتباریت علم، تمایز عالم از معلوم و اشکالات وجود ذهنی می‌­شود. در سیر دوم یعنی اصالت وجود با رویکرد تشکیکی، اضافه از نوع اشراقی است که در آن علمِ عالم، در رابطه‌­ای طولی و تشکیکی، علت ایجاد معلوم می­‌گردد. رهاورد گذر از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی وجود هم، وحدت و بساطت عالم و اضافه قیومی او با شؤون و مظاهرش است. اضافه نیز بین وجود عالم و علم ذاتی­اش تحقق می­‌یابد. نتیجه اینکه، متناسب با سیرهای سه­‌گانه، با عبور از کثرت به وحدت، تدریجاً اضافه جای خود را به عینیت عالم و معلوم می‌­دهد تا اینکه در سیر سوم به حضور و شهود تام عالم از خویش در آینه ظهوراتش می‌­انجامد.

صدرالدین شیرازی، فیلسوف قرن دهم، دو دوره اصلی حکمت یعنی حکمت مشاء و حکمت اشراق را پیش رو داشته و سنگ بنای اندیشه خود را بر آنها گذاشته است. در خیال‌شناسی او بیشتر از سهروردی تأثیر گرفته تا مشائیان. اینکه او به اثبات عالم مثال می‌رسد و نفس را در مراتب سه‌گانه حس، مثال و عقل قرار ‌می‌دهد و دو مرتبه مثال اصغر و مثال اکبر را طراحی می‌کند، تحت تأثیر حکمت اشراقی است. او رخنه‌های موجود در خیال‌شناسی شیخ اشراق را شناسایی و برطرف کرده است. این جستار بر آن است دیدگاه صدرالدین شیرازی در چیستی خیال و مثال را بررسی و آرای او را با دو حکمت پیشین مقایسه کند. روش بررسی توصیفی و تطبیقی و نتیجه نهایی آن است که دیدگاه وی در خیال‌شناسی هم با مشائیان متفاوت است و هم با شیخ اشراق. او را باید یک نواشراقی در این زمینه بدانیم. صدرا به رغم نگاه مشائیان، تعدد قوای ادراکی و تمایز خیال از حس مشترک را نمی‌پذیرد و وجود قوه واحدی را که مدرک صورت‌های مجرد مثالی باشد، کافی می‌داند. صورت‌های حاضر در عالم خیال به لحاظ خفا و ظهور و نیز شدت و ضعف متفاوت‌اند. به هر اندازه که نفس خیالی قوت بیشتری داشته باشد و جوهریت آن تقویت شود و بیشتر به خود بازگردد و از شواغل بدنی آسوده شود و از کارگری برای قوای بدنی آسوده شود، صورت‌های متمثل نزد آن نیز ظهور تام‌تری پیدا می‌کنند و هم وجودشان قوت بیشتری می‌یابد.

در این نوشتار، بعد از تعریف اعمال فراروان‌شناسی، به عنوان نوعی اعمال خارق‌العاده، با استفاده از جایگاه تصورات نفس در فلسفه ملاصدرا و نیز یافته های فیزیک جدید و با روش تحلیلی-تطبیقی به بررسی منشأ این اعمال پرداخته می‌شود. ملاصدرا علاوه بر اینکه نفس انسان را علت فاعلی قریب همه اعمال عادی و خارق‌العاده می‌داند، برای تبیین امور خارق‌العاده از تصورات نفس و نیز قوه مخیله استفاده می‌کند. در فیزیک کوانتوم (تعبیر کپنهاگی و تعبیر دیوید بوهم)، مفهوم جایگاه ناظر می‌تواند برای تبیین امور فراروان‌شناسی به کار رود. با مطرح‌شدن غیرموضعیت در فیزیک جدید، امکان تأثیرات با سرعت بیشتر از نور -که با تسامح آن را آنی می‌نامیم- محقق می-شود. در تعبیر بوهم نظریه میدان پنهان کوانتومی بر اساس موجبیت و غیرموضعیت طرح‌ریزی‌شده و از مفهوم کلّیّت واحد عالم استفاده می‌شود. به این وسیله اعمال فراروان‌شناسی مانند دورجنبانی و روشن‌بینی -انتقال آنی اطلاعات- قابل تبیین‌اند. اخبار از گذشته و آینده در فیزیک جدید در عمل پذیرفته نمی‌شود؛ اما در فلسفه ملاصدرا این کار با استفاده از قوه مخیله امکان‌پذیر است. در تبیین دورجنبانی با استفاده از تعبیر کوانتومی بوهم، به نظر می‌رسد امکان اثرگذاری ذهن بر ماده بدون نقض قوانین فیزیکی وجود دارد.

قرآن و سنت یکی از ارکان اساسی حکمت متعالیه است؛ به‌نحوی‌که فلسفه ملاصدرا را در بالاترین سطح تطابق با دین و به‌کارگیری متون مقدس دینی در لابه‌لای مباحث فلسفی و حکمی قرار داده است. حضور پررنگ و حداکثری آیات و روایات در آثار ملاصدرا، نشان‌دهنده وجود الگوی خاص روش‌شناختی است، که در میان گذشتگان سابقه‌ای ندارد و وی در تمام مباحث خود از آن استفاده کرده است. او با استفاده ازاین‌روش، به توصیف، تبیین و نقد معضلات زمانه، چون رد افکار و انحرافات فکری صوفیان پرداخته است. نظر به اهمیت این مسأله، در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی، خوانش قرآنی ملاصدرا در کتاب کسر أصنام الجاهلیة واکاوی می‌شود. وی با دقت و امانت، نسبت به شناساندن بت‌های جهل و نادانی زمان و جامعه خود همت می‌گمارد و تأکید می‌کند که تا این عقاید خرافی و نادرست، که نشانه‌های جهل و مکر و فریب است، شکسته و از دل‌ها پاک نشود، حقیقت دین و عرفان راستین آشکار نمی‌شود. بر این اساس، او صوفیان را گرفتار انحرافاتی چون: واماندگی در رذایل اخلاقی و بی‌اعتنایی به تهذیب نفس، علم‌گریزی، باطن‌گرایی، تقلیل و فروکاهی شریعت‌مداری، گزاف‌گویی‌های مبالغه‌آمیز و تهی‌وارگی اصطلاحات و معانی عرفانی می‌دید.

یکى از شاهکارهاى مهمّ ملّاصدرا اثبات حقیقت واحده مشکّکه «وجود» است. به قول بعضى از بزرگان، دو مسئله «اصالت وجود» و «مراتب تشکیکى وجود» دو بال اصلى حکمت متعالیه صدرایى را تشکیل مى‏دهند. بنابراین، نقد هریک از این دو مسئله به منزله قطع یکى از دو بال حکمت متعالیه است. از اینجا مى‏توان به اهمیت مسئله تشکیک وجود پى برد. نوشتار حاضر نقد و بررسى مقاله‏اى است که با عنوان «تشکیک در تشکیک وجود حکمت صدرایى» در شماره 29 معرفت فلسفى چاپ شده، و نگارنده درصدد دفاع از تشکیک وجود صدرایى، و پاسخ به اشکالات وارده است.

برخی از تاریخ نگاران فلسفه، تفکر یونانی را یک شناختِ بصر محور می دانند. از آنجا که یکی از اضلاع هندسه معرفتی فلسفه اسلامی تفکر یونانی است نگارندگان این پرسش را روبه روی خویش یافتند که آیا شناختِ بصر محور را می توان در جریان تفکر فیلسوفان اسلامی رصد نمود؟ بسیاری از واژگان مستعمل در منطق و فلسفه همانند تصور، صورت، وجود عینی، ظهور، تبیین و.....تداعی کننده و تایید گرِ چنین شناختی است. نگارندگان در این جستار دایره پژوهش خود را محدود به مسئله وجود ذهنی ملاصدرا کرده اند و به این مسئله پرداخته اند که معلومات و مدرَکات ما نه تنها از تاثیر حواس ظاهری در امان نیستند؛ بلکه بیش از دیگر حواس تحت تاثیر قوه بینایی اند. ملاصدرا در مواضعی، خصوصا صور عقلی، سعی در دوری جستن از حس محوری (و بصر محوری) مبتنی بر نظام هستی شناختی و معرفت شناختیِ فلسفه اش می کند، اما به نظر می رسد اگر در خلال بررسی سخنان او در وجود ذهنی پرسشهایی از زاویه­ی دیدی خاص مطرح شود، او هم دچار چالش های جدیِ درون سیستمی می­گردد. به باور نگارندگان، مقوله شناخت در نظام فلسفی ملاصدرا، دست کم بر پایه آنچه در وجود ذهنی می­گوید تحت تاثیر نمودهای حسی معلومات خارجی است و بیش از سایر حواس، بینائیده شده است و این نکته علاوه بر صور جزئی بر صور کلی صادق است.

موضوع این جستار، بررسی سنخیت نفس انسان با حق‌تعالی و استخلاف از او در نظر صدرالمتألهین است. در این تحقیق، پرسش‌ها و مسائلی طرح و تبیین می‌شوند؛ نفس انسان با حق‌تعالی چه مناسبتی دارد؟ چرا انسان کامل به عنوان خلیفه جامع حق‌تعالی انتخاب شده است؟ در پاسخ، این مدعا به ثبوت می‌رسد که نفس انسان از حیث ذات، صفت و فعل، مثال و مظهر حق‌تعالی است و انسان کامل، مظهر تام اسماء و صفات اوست. سنخیت بین حق‌تعالی و انسان کامل، با تطور و اشتداد وجودی نفس در قوس صعود، به فعلیت می‌رسد و انسان کامل، مثال و مظهرتام حق‌تعالی می‌شود. بر اساس سنخیت انسان کامل با حق‌تعالی در ذات، صفات و افعال، استخلاف انسان از حق تعالی، توجیه و وی خلیفه جامع حق‌تعالی می‌گردد. روش این پژوهش، توصیفی، تحلیلی است و مهم‌ترین نتایجی که این تحقیق به آنها دست یافته عبارت‌اند از: حق تعالی، مرآت اشیاء است؛ اشیاء از جمله نفس، ظل و مظهر و مرآت حق‌تعالی هستند؛ مرآتیت نفس، سبب معرفت به حق‌تعالی است؛ نفس دارای درجات و تطور وجودی تکاملی است؛ مناسبت فعل و فاعل، بر اساس کریمه «کل یعمل علی شاکلته»، ثابت است؛ بر اساس سنخیت بین فعل و فاعل و انسان کامل با حق‌تعالی در ذات،صفات و افعال و مظهریت تام وی در اسماء از واجب تعالی، انسان کامل، خلیفه جامع حق‌تعالی است.

ملاصدرا «معجزه» را به حسی، خیالی و عقلی تقسیم کرده است. حال این سؤال مطرح می‌شود که معجزات یادشده در اندیشه فلسفی ملاصدرا چگونه است؟ به‌طور کلی، معجزه فعل خارق عادتی است که به خلاف سنت و خارج از نظام علت‌ها و معلول‌های طبیعی واقع می‌شود. علت تحقق آن، فراطبیعی، ناشناخته و همراه با تحدی و عدم معارضه است. معجزه در اندیشه ملاصدرا از حیث مراتب ادراک‌های سه‌گانه با روش توصیفی، تحلیلی مورد پژوهش قرار گرفته است. هدف همانا تبیین عقلی و فلسفی معجزه نزد ملاصدراست. در اندیشه او، انسان به سبب عبودیت و ریاضت‌های مشروع و کسب کمال و معرفت از طریق قوه ادراک‌های سه‌گانه، به مبادی عالی متصل می‌گردد و با امداد غیبی و موهبت الهی قدرت بر انجام معجزه پیدا می‌کند. در نتیجه، معجزه دارای علت فراطبیعی و فراحسی است. دسته‌بندی معجزه به حسی، خیالی و عقلی، برگرفته از مراتب شئون ادراک انسان است. از این میان، معجزه عقلی به جهت فرازمانی و فرامکانی بودن آن از سایر معجزات برتر است. نبی مکرم(ص) اسلام جامع همه کمالات است و معجزه برتر را آورده است.