آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث علوم قرآنی بحث قرائات است. گمان غالب این است‌‌که اختلاف قرائت محصول پس از زمان ‌پیامبر خدا و نتیجه نبود دسترسی‌ به حضرت است؛ از این‌رو، مسلمانان عصر نبوی در این زمینه با هم اختلافی نداشته‌اند. اما بر اساس روایات، صحابه حتی در عصر و مصر پیامبرخدا نیز با هم بر سر قرائت قرآن اختلاف داشته‌اند. این مقاله درصدد است با نگاهی تاریخی و با روش توصیفی ـ تحلیلی‌ به‌بررسی این روایات بپردازد؛ تا ضمن اشاره‌ به‌پیشینه تاریخی این مسئله و انعکاس بخشی از زندگی پیامبرخدا و صحابه‌‌که مغفول مانده، نشان دهد‌‌که اختلاف صحابه در قرائت قرآن در عصر نبوی از چه کمیت و کیفیتی برخوردار بوده است. مطابق این تحقیق زمان اختلاف صحابه در اواخر حیات پیامبرخدا و بیش‌تر پس از فتح مکه بوده است. صحابه در اموری همچون لهجه، برخی از اضافات، نقل مترادفات و حتی شمار آیات یک سوره با هم اختلاف پیدا کرده‌اند و بیش‌تر این اختلاف‌ها حتی پس از مراجعه‌ به‌پیامبرخدا نیز ادامه ‌یافته است.

تفسیر المنار به عنوان شاخص ترین تفسیر جریان اجتماعی ـ عقلی در حدّ ضرورت به مباحث کلامی پرداخته است. در این میان، بحث توحید بیش از سایر مسائل کلامی مورد اهتمام عبده و رشید رضا بوده است؛ هر چند مبانی و آرای کلامی آنها در توحید با یکدیگر متفاوت است. مبانی کلامی صاحبان المنار در توحید در چهار دسته روش شناسی, معرفت شناسی, هستی شناسی و معنا شناسی بررسی شده است. در بحث از دیدگاه های توحیدی نیز میان صاحبان المنار اختلاف وجود دارد. به‌گونه ای که برخلاف خودداری عبده از بیان مراتب توحید، رشید رضا با تأثیرپذیری از وهابیان, توحید را به سه مرتب? صفات، ربوبیّت و عبادت دسته بندی می کند. از این رو در سه فصل با عنوان توحید صفاتی, توحید ربوبی و توحید عبادی در تفسیر المنار به بیان, مقایسه, تحلیل و نقد دیدگاه های صاحبان المنار پرداخته شده است.

امام علی(ع)، یکی از شخصیت‌های تاثیرگذارِ جهان اسلام است که نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری اسلام و حکومت اسلامی داشت. بررسی شخصیت و سیره ایشان، می‌تواند بیانگر نقش ایشان در دوران حیاتی اسلام باشد. این مقاله، سیره امام علی(ع) را با تاکید بر خصوصِ زمان پیامبر (ص) در صحیح بخاری و مسلم، با رویکرد روایی – تاریخی، مورد پژوهش قرار داده است و پس از تحلیل انتقادیِ مستنداتِ روایی - تاریخیِ صحیح بخاری و مسلم، به این نتیجه دست یافته که این دو محدث اهل سنت، نسبت به دیگر محدثان و مورخان سنی، مواردِ سیره‌ای امام علی(ع) را کمتر از دیگران نقل‌ کرده‌اند و سعی کرده‌اند سیره ایشان را ناقص و مخدوش نشان دهند. آنان بخشی از وقایع مهم زندگانی ایشان را نقل نکرده‌اند و همان مقدار را هم که نقل کرده‌اند، به‌گونه‌ای است که نسبت با دیگر صحابه، نه تنها تفاوتی نمی‌کند؛ بلکه در برخی موارد، ناقص‌تر و مخدوش‌تر است.

حدیث «لَیغَان» نمونه‌ای از نصوص دینی است که برداشت ظاهری از آن با مقام اخلاقی و عرفانی رسول اکرم (ص) ناسازگار است. در این حدیث که در جوامع روایی اهل تسنن و شیعه از پیامبر اکرم (ص) نقل شده آمده است: در هر روز حجابی مانند ابر جلوی قلب مرا می‌گیرد و به همین دلیل روزی هفتاد بار استغفار می‌کنم. این مقاله ضمن گردآوری، تحلیل، رویکردشناسی و ارزیابی انواع برون‌رفت‌های اخلاقی و عرفانی در زمینه ناسازگاری استغفار رسول خدا (ص) با مقام اخلاقی و عرفانی آن حضرت، صحت و سقم احتمال‌های گوناگون را اعتبارسنجی کرده و به این دیدگاه راه یافته است که از میان بیست‌وسه تفسیر عرفانی فقط دو برون‌رفت می‌تواند توجیهی مناسب برای استغفار رسول اکرم (ص) باشد: تفسیر حدیث به استغفار از پایین‌تر از مقام احدیت که مقام اختصاصی رسول خدا (ص) است، و تفسیر آن به تمکن و استقامت در مقام احدیت و عدم تلوّن در آن. این دو برون‌رفت نه‌تنها با عصمت آن حضرت ناسازگاری ندارد که با منزلت‌های فراتر از عصمتی که در نبوت شرط است، سازگار است.

در آيات پرشماري از قرآن کريم، آفرينش همة موجودات با فعل «خلق» به خداوند استناد داده شده است؛ ولي در آية 54 سوره اعراف، مالکيت «امر» در مقابل مالکيت «خلق» قرار گرفته و در نگاه نخست تقابل بين «خلق» و «امر» از آن برداشت مي شود. ازاين رو مفسران درصدد تعيين معناي «امر» در برابر «خلق» برآمده اند. اين مقاله، مفهوم امر را از ديد مفسران با هدف تحليل و نقد، بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده است که ديدگاه ها در اين زمينه عبارت اند از پنج نظرية 1. فرمان، 2. کلام خدا، 3. تدبير الهي، 4. عالم امر، 5. جنبة امري موجودات، و ادلة اين ديدگاه ها قابل نقدند. در اين ميان تنها ديدگاه علامه طباطبايي در تفسير الميزان راه را براي تفسير قابل دفاع از آيه گشوده است و مقاله حاضر افزون بر تحليل و نقد جامع ديدگاه هاي ديگر مفسران، گامي ديگر در عرضة نظرية مورد توجه علامه طباطبايي در لابه لاي تفسير الميزان برداشته و با ترميم آن به ديدگاهي نو راه يافته است: تفسير امر به جنبة غيرتعيني موجودات.

در قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) افزون بر روح عمومی همه انسان‌ها، روحی خاص به اهل ایمان نسبت داده ‌شده است، که «روح الایمان» نامیده می‌شود. مفسّران و شارحان حدیث، هرکدام بر اساس استدلال‌های مختلف دیدگاه‌های متعددی پیرامون آن بیان داشته‌اند. مقاله حاضر با هدف بررسی این دیدگاه‌ها و نمایاندن دیدگاه ثقلین پیرامون چیستی روح الایمان و آثار آن به نگارش درآمده و به این نتیجه دست یافته است که روح الایمان یکی از مراتب روح انسانی است که مبدأ حیات جدید با دامنه‌ها و آثار فرا مادّی از قبیل حیات طیبه، عبودیت، تقوای الهی و بصیرتِ تمیزدهنده میان حق و باطل است و در اثر استکمال مراتب ایمان، آثار ناشی از روح ایمانی متناسب با آن، دارای دامنه‌های وسیع و افزون‌تر از حیث علم و قدرت می‌گردد

یکی از نوآوری‌های علامه طباطبایی، نظریه اعتباریات است. این نظریه بر آراء ایشان در زمینه‌های مختلف تأثیر گذاشته است. یکی از این موارد، تفسیر آیات مربوط به مسائل اجتماعی است. علامه در این راستا حین بحث از مسائل اجتماعی به نظریه اعتباریات توجه داشته و بسیاری از آن‌ها را بر همین مبنا توجیه و تفسیر کرده است. این تحقیق با روش جستجوی کتابخانه‌ای و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی – تحلیلی) به بررسی تأثیر نظریه اعتباریات علامه در تفسیر آیات مربوط به مسائل اجتماعی در تفسیر المیزان پرداخته و به این نتیجه رسیده است که ایشان، در تبیین مسائلی چون پیدایش زندگی اجتماعی انسان، روابط اجتماعی چون اخوت و بنوت و زوجیت، کلام و زبان، قوانین اجتماعی و عقد و عهد و قسم، نظریه اعتباریات را دخالت داده و در برخی موارد دیدگاهی نو و برخلاف دیدگاه‌های مفسران ارائه کرده است.

یکی از نوآوری‌های علامه طباطبایی نظریه اعتباریات است. این نظریه به دلیل کلیدی بودنش بر آرای ایشان در زمینه‌های مختلف تأثیر گذاشته است، و یکی از این موارد تبیین صفت مالکیت خداوند است. مقالۀ حاضر با روش جستجوی کتابخانه‌ای و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی (توصیفی-تحلیلی)، نظریۀ علامه طباطبایی در تبیین صفت مالکیت خداوند را تبیین کرده و میزان تأثیرگذاری نظریۀ اعتباریات ایشان را در این تبیین و نیز تفاوت آن با نظر برخی دیگر از اندیشمندان را نشان داده و به این نتیجه رسیده است که مالکیت خداوند بر خلاف دیگر موجودات مالکیت مطلق، مالکیت ذات و آثار، مالکیت حقیقی، مالکیت تکوینی، و مالکیت زوال‌ناپذیر است، حال آن که مالکیت دیگر موجودات مالکیت غیرمطلق، مالکیت آثار، مالکیت مجازی، مالکیت تشریعی و مالکیت زوال‌پذیر است. اهمیت نظریۀ اعتباریات در اندیشۀ ایشان هنگامی معلوم می‌شود که بدانیم اگر در تبیین صفت مالکیت خداوند در اندیشۀ ایشان نظریه اعتباریات کنار نهاده شود، نظریۀ ایشان تفاوت چندانی با نظریات دیگر اندیشمندان نخواهد داشت.

مفسران قرآن کریم از دوره متقدم تاکنون روش‌های مختلفی داشته‌اند. از جمله عوامل پیدایش این روش‌های متفاوت تخصص و اندوخته علمی مفسر است. درواقع عالمان رشته‌های مختلف علمی روش‌های مختلف تفسیری را رقم زده‌اند. با پیدایش علوم جدید روش‌های تفسیری جدید نیز به وجود آمده است. یکی از عالمانی که در قرن اخیر در عرصه تفسیر قرآن گام نهاد و تحولی شگرف در عرصه تفسیر نگاری از خود برجای گذاشت مرحوم علامه طباطبایی است. ایشان در علوم گوناگون اسلامی صاحب‌نظر بوده به‌خصوص در حکمت و فلسفه اسلامی نوآوری‌هایی ابراز کردند، ازجمله آن‌ها می‌توان به نظریه اعتباریات اشاره کرد که در اکثر آثار بر‌جای مانده از ایشان ظهور و بروز دارد. این نظریه به علت پایه‌ای و کلیدی بودنش بر بسیاری از آراء ایشان از جمله آراء تفسیری، آثاری بر جای گذاشته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی به بحث درباره‌ی تأثیر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پرداخته و پس از فحص و بررسی جامع در المیزان در خصوص این نظریه و مقایسه آن با دیدگاه سایر مفسران در موارد مربوط، به این نتیجه رسیده است که تأثیر نظریه اعتباریات در تفسیر علامه را می‌توان در حوزه‌های مسائل خداشناسی و انسان شناسی پی‌گیری کرد. علامه در تبیین خود از آیات قرآن در این دو حوزه نظریه اعتباریات را دخالت داده است. در حوزه مسائل خداشناسی در موضوعاتی مانند: مالکیت، کلام و تکلم، سلطنت، ولایت، حکم و افعال خداوند، انتساب ظلم و معصیت، حقیقت عرش الهی، علامه با توجه به این نظریه معتقد است که این عناوین نوعا در میان جامعه بشری با اغراض دنیوی و بنابر احتیاجات اجتماع بشری اعتبار شده‌اند و در خارج و حقیقت از وجود آن‌ها خبری نیست. علامه لوازم معنایی که از اسناد اینگونه از عناوین به ذهن می‌آید را از ساحت خداوند به دور دانسته است. در حوزه مسائل مربوط به انسان شناسی نیز تأثیر نظریه اعتباریات بر دیدگاه علامه را می‌توان در سه حوزه مسائل مربوط به معاد، اخلاق و مسائل اجتماعی پی‌گرفت. در حوزه مسائل مربوط به معاد در بیان موضوعاتی مانند: کیفیت تکلم انسان در روز قیامت، کیفیت حیات شهدا، رابطه عمل و جزا و نسبت‌های خانوادگی، علامه تأکید می‌کند که سرای آخرت دار ظهور حقایق بوده و از اعتباریات دنیوی خبری نیست و محدوده کاربرد این مفاهیم اعتباری صرفا در دنیا است. در حوزه مسائل اخلاقی و اجتماعی نیز در بیا‌ن موضوعاتی مانند: حسن و قبح، حقیقت حیات اجتماعی انسان، رابطه اخوت و بنوت، عقد نکاح، کلام انسانی، علامه با توجه به نظریه اعتباریات سخن گفته و این نظریه در تبیین ایشان از این مسائل تأثیر بسیاری داشته است،‌چنانکه حسن و قبح را اعتباری دانسته و بیان می‌کند که بسیاری از مفاهیمی که در اجتماع انسانی امروزه مشاهده می‌شود از جمله اعتباریاتی است که نیاز انسان به حیات اجتماعی او را وادار به اعتبار آن‌ها کرده است.