آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در آیه آخر سوره مزمل به «قرائت قرآن» امر شده است. در اینکه مراد از قرائت چیست، وحدت نظر وجود ندارد. برخی معتقدند که مراد از قرائت قرآن در این آیه، مطلق قرائت است و به معنای قرائتی که از واجبات غیر رکنی نماز است، نمی‌باشد. برخی مراد از این قرائت را مطلق قرائت در نماز، اعم از نمازهای واجب و مستحب دانسته‌اند. بزرگانی همچون سید مرتضی، علامه حلّی، محقق کرکی و آیةاللّٰه خوئی، از این آیه، وجوب قرائت در نمازهای یومیه را برداشت کرده‌اند. برخی مراد از آن را امر استحبابی به نماز شب دانسته‌اند. با بررسی دقیق معنای «قیام اللیل» و استعمالات آن در متون متقدم، دقت در مقام سخن، سیاق و بافت آیه و سوره مشخص می‌گردد که سه قول اول به دلایل مخالفت با ظهور آیه و بافت سوره، مخالفت با مقام سخن و روایات پذیرفتنی نیست. قول چهارم به مدد ادله‌ای همچون موافقت با قواعد بلاغی، مطابقت با سیاق آیه، سوره، مقام سخن و روایات تأیید می‌شود و نیز معلوم می‌گردد که امر حاضر در این عبارت بر خلاف ظاهرِ صیغه امر، دلالت بر استحباب دارد. معناشناسی ترکیب «قیام اللیل» و بهره‌گیری از آن در این بحث و نیز استدلال به مقام سخن، بافت سوره، قاعده بلاغی «ردّ العجز إلی الصدر»، از جمله نوآوری‌های این مقاله است.

پیشینه پژوهش درباره رهبری امیر مومنانA بسی کهن است؛ اما نزد آنان که رهنمودهای امام علیA را ذخیره ارزشمندی در عرصه مدیریت می‌دانند، این پرسش مطرح است که آن حضرت در خصوص مدیریتِ جامعه چه آموزه‌هایی دارد که بتوان از آن‌ها در مقام کشف قواعدی نظام‌مند و الگوپذیر بهره گرفت. این پژوهش که با تحلیل برخی متونِ روایت شده از امیر مومنانA گام پیش نهاده است، نخست به راهکار کشف قواعد مدیریتی از کلام علوی پرداخته و پس از آن برخی از رهنمودهای امام را که در عرصه مدیریت مناسب یافته به عنوان عباراتی که می‌توانند بیانگر قواعد مدیریتی باشند، بررسی کرده است. بدین منظور باید به سراغ دلالت‌های روشنِ متن رفت که مبتنی بر اصول لفظی و اصول عقلایی است و از دانش مدیریت فقط برای ایضاح فزون‌ترِ قاعده یاری جست. در همین راستاست که می‌توان به عباراتی دست یافت که می‌توانند به عنوان قواعد مدیریتی نمایان شوند؛ قواعدی که یا ویژه مدیریت هستند یا با رویکرد مدیریتی عرضه می‌شوند.

از مسائل نوین قرآن‌شناختی که از سوی پاره‌ای از دگراندیشان مذهبی مطرح شده، انگاره تاریخ‌مندی آموزه‌های درون قرآنی است. باوجود ارتباط تنگاتنگ میان گفتمان جاودانگی قرآن و اثرپذیری آن از شرایط نزول، اما سازوکار التزام به ابعاد فراتاریخی‌ قرآن کریم، می‌تواند فصل نوینی را از مطالعات قرآنی فراروی قرآن‌پژوهان بگشاید. این مقاله، با به‌کارگیری رویکردی تبیینی-انتقادی، شبهات تاریخ‌مندی قرآن را اصولاً به دو ساحت «مفهوم‌شناختی» و «آیه‌شناختی» قابل ارجاع می‌داند. ازاین‌رو «مفاهیم قرآنی» نه‌تنها از ویژگی‌های ممتازی چون «قصدی‌بودن معنای واژگان نزد ماتن»، «نزاهت معنایی و جامعیت دلالی» و «هویت مستقل معنایی» در راستای ابعاد فراعصری برخوردارند، بلکه «آیه‌های قرآنی» نیز از رهگذر دو الگوی راهبردی قابل ارائه‌اند: الف) تعمیم‌گذاری مخاطبان قرآن در راستای ابعاد فراتاریخی آن، ب) خطاب‌های طولی دلالت‌های آیات قرآنی. التزام به مؤلفه‌های مزبور، نه‌تنها ابعاد و کارکرد نظارتی قرآن را در زمانه نزول بیش‌ازپیش می‌نماید، بلکه با سازوکاری که اساساً در بن‌مایه کاربست‌های آن به‌کار رفته، بر تمامی نیازهای کلان مخاطبان در سده‌های پسین نیز توسعه یافته است.

آیه 57 سوره زخرف، از مَثَلی حکایت دارد که مورد تمسخر و استهزاء مشرکان قرار گرفته است و آنان با پیامبر(ص) به جدال پرداخته‌اند. مفسران در اینکه مراد از مَثَل زده‌شده چیست و این آیه چه معنا و مفهومی دارد، همسو و هم‌صدا نبوده و دیدگاه‌هایی را مطرح ساخته‌اند که هریک با نوعی چالش مواجه است. پژوهه حاضر با روشی توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی کوشیده است با بررسی این آیه و دیگر آیات و تحلیل تفاسیر و روایاتی که ذیل آیه مطرح هستند، مناسب‌ترین تفسیر را ارائه دهد. نتایج نشان می‌دهد که میان دو نوع روایت مربوط به سبب نزول، نوعی خلط صورت گرفته و بی‌توجهی به این نکته موجب شده که فهم آیه دشوارتر شود. از این‌رو نقلی که مَثَل مورد نظر را به مشرکان و نه لزوماً ابن‌زبعری منتسب می‌داند، صحیح‌تر و در عین حال با سیاق و بافت خود آیات نیز سازگارتر است. همین نکته می‌تواند نقدی قرآنی، مبتنی بر بررسی روایات وارده بر مفسرانی که مَثَل زده‌شده را از جانب خداوند می‌دانند، به حساب آید.

معرفت، یکی از ارزشمند­ترین مباحث مطالعات اسلامی است که اهمیت بسیار زیادی در علوم مختلف دارد. معرفت به طور کلی، به دو شقّ کلّی حصولی و حضوری تقسیم می‌شود و یکی از مسائل مهم آن، شناخت منابع و موانع آنهاست. حال سؤال مهم اینجاست که در نگاه قرآن کریم، معرفت حصولی و حضوری چه ویژگی‌هایی دارد و چه منابع و موانعی را برای فرآیند تحصیل معرفت، شناسایی کرده است؟ پاسخ این مسأله در پژوهش فرارو با روش توصیفی‌‌ ـ تحلیلی و بهره‌گیری از تحلیل محتوای آیات قرآن پی گرفته ‌شده و به این نتایج دست یافته است: قرآن کریم، روش کسب معرفت حصولی که معطوف به‌صورت اشیاست و معرفت حضوری که حقیقت و خودِ معلوم را مورد توجه قرار می‌دهد را متفاوت دانسته و منابع مختلفی را برای دست­یابی به آن دو معرفی کرده است. هرچند قرآن کریم، انسان را در ابتدای خلقت، فاقد معرفت حصولی می‌شناساند اما او را دارای نوعی ادراک حضوری از بدو تولد می‌داند که علم حضوری به خویشتن، نمونه آن است. در قرآن کریم، منابع دست‌یابی به معرفت حصولی و حضوری «طبیعت، عقل، تاریخ و دل» معرفی شده است و «حس‌گرایی و تقلید از گذشتگان و تبعیت از هوای نفس»، از موانع معرفت شمرده شده‌اند.

ورود اسرائیلیات به منابع اسلامی پدیده‌ای ناخوشانید و تلخ بود که کم و بیش تمامی حوزه‌های معارفی اسلام را در برگرفت.از جمله حوزه-های معرفتی اسلام که اسرائیلیات در آن ورود کرد و سبب پدید آمدن جعلیاتی شد، حوزه مهدویت است. در این مطالعه به دنبال یافتن پاسخ این سوالات هستیم: راویان یهودی و مسیحی مسلمان شده چه آرمان‌های سیاسی را با نقل روایات مرتبط با مهدویت دنبال می-کردند؟ پیوند سیاسیون اموی با راویان اسرائیلیات سبب پدید آمدن چه مجعولاتی در حوزه مهدویت و همسو با اهداف این سیاستمداران، شده است؟ مهم‌ترین گونه‌های این مجعولات کدامند؟ جهت پاسخ به این سؤالات از روش تحلیلی- توصیفی استفاده شده است. نتیجه حاصل، وجود دو جنبه سیاسی تحریفات و جعلیات راویان و منابع اسرائیلی را نشان می‌دهد. جنبه نخست عبارت است از پیوند راویان اسرائیلی و یا راویان مسلمان متأثر از اسرائیلیات با سیاستمداران هم عصرشان و تلاش برای ساخت منقولات آخرالزمانی در جهت منافع این سیاستمداران. جنبه دوم نیز عبارت است از تلاش راویان اسرائیلی در برتری دادن سیاسی یهود و مسیحیت با نقل منقولاتی آخرالزمانی در جهت ارائه نقش پررنگ مفاهیم، اماکن و نمادهای اسرائیلی. گونه‌های فراوانی از جعل و تحریف روایات مهدوی را در ذیل این دو جنبه می‌توان ردیابی نمود.

روایات فراوانی در حوزهٔ مهدویت پیرامون مدح و ذم بلاد و نقش‌آفرینی پررنگ برخی سرزمین‌ها در آخرالزمان یافت می‌شود. به نظر می‌رسد مدح و ذم بلاد از مهمترین مواضع اهل سیاست در القای برتری خویش و مذمت پایگاه رقیب بوده است. ارائهٔ نقش آخرالزمانی پررنگ از مناطق تحت سلطهٔ خویش، اثرات روانی دارد و سبب حس افتخار و برتری نسبت به سایر مناطق و به‌ویژه مناطق رقیب می‌شود. نوشتار حاضر با اتخاذ روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع حدیثی و تاریخی به‌دنبال یافتن منشأ پیدایش منقولات فراوان در مدح و ذم بلاد در روایات مهدویت است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که روایات فراوانی در مدح یا ذم مناطقی مانند شام، بیت‌المقدس، انطاکیه، طور، طالقان، مشرق و مغرب در روایات مهدوی ظهور کرده‌اند و مهمترین نقش در پیدایش این دست منقولات، انگیزه‌ها و اهداف سیاسی است. این دست منقولات ازنظرِ سندی و متنی رد می‌شود و نشانه‌هایی از جعل و تحریف در آن آشکار است.

قصص قرآن کریم از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهش‏های متنوعی با رویکردهای تاریخی، جغرافیایی، زیبایی شناسی و اعجاز بیانی در این موضوع سامان یافته است. در این میان بعد کلامی آن به ویژه در مسائل کلامی امامت کمتر مورد توجه قرار گرفته است که حجم بسیار آیات قصص، هدفمندی قرآن در بیان قصص و جدایی ناپذیری سنت های الهی از قصص قرآن، تناسب معنایی آیات قصص و غیر قصص به ویژه در موضوع امامت و استنباط کلامی مباحث امامت از قصص قرآن در روایات پیامبر و ائمه اطهار(ع)، اصحاب ایشان، و آراء تفسیری دانشمندان امامیه و اهل سنت ضرورت پژوهش در این زمینه را نمایان می سازد.لذا این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و شیوه تحقیق کتابخانه‏ا‏ی در منابع روایی، تفسیری، کلامی و علوم قرآنی فریقین سامان یافته، در تبیین و تنقیح قلمرو استنباط کلامی در نظر دارد که بر اساس ظهور و سیاق آیات قصص و روایات کلامی پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) در باب قصص قرآن، و با بررسی آراء کلامی متکلمان، مفسران و محدثان إمامی از قصص قرآن در موضوع امامت، میزان و درجه کارآمدی تمسک به کتاب الهی در استنباط کلامی از قصص قرآن در حوزه امامت و در نهایت جایگاه ویژه استناد به قصص قرآن در اثبات مباحث کلامی امامت را به عنوان یکی از شیوه های کارآمد کلامی نشان دهد.ضرورت وجود خلیفه و امام در زمین تا روز قیامت، شروط امامت(اعم از اختصاص تعيين امام به خداوند، وجوب نص بر امام، علم و شجاعت از شروط خلافت و امامت، عصمت، صدور معجزه، محدَّث بودن)، وجود صفات خداوند در امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، هدایت به امر از شؤون امامت، امکان تصدی مقام امامت در کودکی، رجعت، توسل، تبرک جستن به اولیاء و آثار ایشان، زیارت معصومان(ع) و شفاعت مهمترین مباحث کلامی امامت در استنباط از قصص قرآن مى‏باشد. افزون بر اینکه پنهانی بودن ماجرای ولادت امام عصر(ع)، تصدی مقام امامت در کودکی، غیبت، طول عمر، بقاء بر شباب، صدور معجزه، حکومت عدل جهانی و آداب انتظار از مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن بشمار مى‏رود. بررسی مبانی عمومی در استنباط از قرآن و نیز مبانی تخصصی در استنباط کلامی از قصص قرآن از دیگر مباحث این نوشتار بشمار می رود.واژگان کلیدی: قصص قرآن، امامت، مهدویت، روایات تفسیری، استنباط کلامی و تفسیر کلامی

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای تأمین تعالی انسان‌ها و نیل به مقامِ «عبودیت» و «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان» قرائت‌های مختلف و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «ملاصدرا» است که با توجه به جایگاه والای او در عرصۀ دین‌پژوهی، می‌توان به اهمیت و ضرورت بررسی آن پی بُرد. بر همین اساس، در تحقیق حاضر به تبیین قرائتِ «ملاصدرا» در ضمن مجموعۀ کامل، متناظر و به‌هم‌پیوسته‌ای از مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با آموزۀ «معرفت نفس»، شامل «مبانی بحث»، «چیستی، چرایی و چگونگی این آموزه» و «امتدادات علمی و عملی آن» پرداخته و کوشیده‌ایم تا از این رهگذر، تحلیل نظام‌مندی از قرائت او ارائه دهیم. بر اساس نتایج این تحقیق، می‌توان قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس» (یعنی لزوم تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی و ضرورت شهود هویت بالغیر و عین‌الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری) را به دلایلی مانند جامعیت، برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، کاربردی‌بودن و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی (از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه») به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. البته در پایان، به چند «ملاحظه» و «تکمله» نیز اشاره شده است.

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای رسیدن به «کمال» و نیل به مقامِ «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان»، قرائت‌های مختلف و بعضا متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از همین رو در تحقیق حاضر، پس از گزارش قرائتِ «ملاصدرا»، «فیض کاشانی»، «علامه طباطبائی»، «شیخ حر عاملی»، «علامه مجلسی» و «میرزا مهدی اصفهانی» از این آموزه، به ارزیابی این قرائت‌ها و تبیینِ «قرائت معیار» پرداخته‌ایم. هم‌چنین در ادامه، برخی از موارد مشابه با آموزه اسلامیِ «معرفت نفس» در فضاهای برون‌دینی، یعنی: آموزه‌های موجود در اندیشه «صاحبان اوپانیشادها»، «شنکره»، «کریشنامورتی»، «حکماء یونان»، «بوناونتوره» و «وین دایر» را نیز گزارش کرده و برتری این آموزه اسلامی در «محیط رقابت» را نشان داده‌ایم. بر اساس نتائج حاصل از این تحقیق، می‌توان قرائتِ «عقل‌گرایان عرفان‌محور» از آموزه «معرفت نفس» ـ یعنی: «تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی» و «شهود هویت بالغیر و عین الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری» ـ را به دلائلی مانند: برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، اشتمال بر «چیستی، چرایی و چگونگی» و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی، از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. هم‌چنین می‌توان این آموزه اسلامی را به دلائلی هم‌چون: ریشه‌داشتن در «گزاره‌های وحیانی»، برخورداری از «پشتوانه عقلانی»، «انسجام محتوایی» و «متانت بیانی»، عدم اکتفاء به «تسلط ذهنی» بر «خودِ مادی» و تأکید بر ضرورت تحصیلِ «معرفت حضوری» به «نفس مجرد»، اصرار بر ضرورت انتقال از «خوددوستی روان‌شناختی» به «خودشناسی» و «خداشناسی»، پافشاری بر مطلوبیتِ «ادراک توحید» و «عبودیت»، مقابله با نگاه استقلالی به «نفس»، هماهنگی با «واقعیت‌های زندگی» و عدم منافات با «رسالت‌های اجتماعی»، از آموزه‌های مشابه در فضاهای برون‌دینی، برتر دانست.