آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب البدء و التاریخ نوشته مطهر بن طاهر مقدسی مورخ سده چهارم هجری است. او در این کتاب به تاریخ بشر از آغاز خلقت تا زمان خود اشاره کرده است. ادیان و مذاهب پیش از اسلام و پس از آن در میان ملل مختلف از جمله یهودی، مسیحی، زردشتی، اسلام، صابئه، مانویه، ادیان هند و حتی یونانی، از موضوعاتی است که مقدسی به آن پرداخته است. در این پژوهش نخست مختصری از زندگی مقدسی گفته شده و کتاب البدء و التاریخ معرفی شده است. سپس فرقه‌ها و مذاهب نام برده شده در کتاب استخراج و علاوه بر توضیحات مقدسی در کتاب البدء و التاریخ از کتاب‌های فرق و مذاهب، تاریخی و کلامی نیز استفاده شده است. در بحث از هر کدام از فرقه‌ها و نحله‌ها تا جایی که امکان داشته مؤسس آنها، تاریخ به وجود آمدن، مکان‌هایی که به وجود آمده و گسترش یافته‌اند و اعتقادات آنها مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پایان نامه تقابل مسیحیت رسمی با آیین گنوسی در سده های نخست میلادی بررسی شده است. با اینکه در صدر مسیحیت دیدگاه منسجمی درباره اصول اعتقادی وجود نداشت، اما به مرور، قرائت رسمی از باورهای الهیاتی به وجود آمد. ما در این نوشتار به موضوعاتی پرداخته ایم که بین قرائت رسمی مسیحیت و نهضت گنوسی به تقابل و اختلاف‌‌نظرات فراوانی دامن زده شد. مسیحیان و گنوسیان هر کدام آراء خاصی درباره مباحثی چون خداشناسی، مسیح‌شناسی، نجات‌شناسی و جهان‌شناسی ارائه دادند. اما درنهایت کلیسا با گنوسیان و نظرات گنوسی به مخالفت برخاست و آباء کلیسا آنان را محکوم و طرد کردند و بینش گنوسی در ساختار مسیحیت رسمی قرار نگرفت. با این حال، آیین گنوسی تلفیقی از فرهنگ های یونان باستان، ایران باستان و مصر باستان را وارد مسیحیت ساخت. همچنین عناصر متعدد گنوسی در میان بزرگان کلیسا و از جمله در عهد جدید ماندگار شدند. به عبارتی دیگر با وجود مخالفت کلیسا، گنوسیان تأثیر قابل‌توجهی بر ساختار مسیحیت گذاشتند.

در این پژوهش ضمن تعریف ادیان ابتدایی و قدیم و تشریح آیین های تشرّف ، به بررسی آیین های تشرّف در ادیان ابتدایی و قدیم مطابق طرح سه گانه آرنولد وان گنپ پرداخته شده است که با توجه به کثرت آیین های گذار، تنها به بررسی آنها در سه برهه اساسی زندگی هر فرد یعنی تولد، بلوغ و مرگ پرداخته است.

همان‌طور که بعداً ذکر خواهیم کرد عرفان در بیان یافته‌های خویش از وسیله زبان بهره می‌برد و معمولاً عارفان در بیان ادراکات خویش از قالبی استفاده می‌کنند که گونه‌هایی از هنر است. با توجه به این رابطه عرفان با زبان است که ما فصولی را به این امر اختصاص دادیم. ابتدا به طور کلی به زبان دین و بعد در نهایت به زبان کتاب مقدس و زبان عرفانی در کتاب مقدس پرداختیم. همان‌طور که قبلاً متذکر شدیم در این جا نیز بنای تقسیم‌بندی فصول‌مان بر اساس از کل به جزء است.در بخش عرفان در متون مقدس به ذکر مواردی چند از عناصر عرفانی در این متون می‌پردازیم. البته تحقیق حاضر مدعی پژوهشی جامع و کامل در این زمینه نیست. قصدمان اظهار این مهم است که در این متون نیز عناصر عرفانی هم چنانکه در عهدین یافت می-شود و شباهت‌هایی‌که بین این متون و عهدین می‌باشد گاهی اوقات آن‌قدر زیاد است که می‌توان تمام متون مقدس را حاصل الهام از یک منبع وحی دانست، و آن منبع همان خدای حی و واحد است همان‌طور که درآیه 46 سوره عنکبوت نیز به این مورد اشاره شده است: «و شما مسلمانان با (یهود و نصاری و مجوس) اهل کتاب جز به نیکوترین طریق بحث و مجادله مکنید مگر با ستمکاران از آنها و با اهل کتاب بگویید که ما به کتاب آسمانی قرآن که بر ما نازل شد و به کتب آسمانی شما به همه ایمان آورده‌ایم و خدای ما و شما یکی است و ما تسلیم و مطیع فرمان اوییم». در کل می‌توان گفت عرفان با دین رابطه تنگاتنگی دارد هر کجا دین است عرفان نیز خودنمایی می‌کند. در واقع آنچه از این متون خواهیم گفت، مشتی از خروار است که برای ادای حق مطلب، تحقیقی دیگر را می‌طلبد. در واقع قصدمان این بود که اذعان بداریم که در متون دیگر، می‌توان نمونه‌هایی از این عناصر بیابیم.

در این جستار عناصر دین‌شناسی عبدالکریم جیلی، عارف محقق قرن نهم (م. 826)، مورد بررسی قرار گرفته است. باتوجه به عارف بودن جیلی، الگوی دین‌شناسی عرفانی و جایگاه آن در ساختار سه‌گانه دین بیان شده است. همچنین، توجه جیلی به مسئله وحدت ادیان ریشه‌یابی شد که تحت تأثیر نظریه اله‌المعتقد و انسان کامل ابن‌عربی بود و جیلی در گزارش خود از ادیان (بت‌پرستان، اهل طبایع، دوگانه‌پرستان، براهمه، یهود، مسیحیت و ...) بر همین مبنا و نیز بر مبنای تأویل نظریات جدیدی ارائه داده است. در این میان، تفسیر جیلی از دین اسلام، تفسیر ویژه‌ای است. با توجه به اهمیت حقیقت محمدی در دیدگاه‌های جیلی، او تعبیر «دین کلی» را در مورد دین اسلام به کار برده و دین سایر انبیاء را «دین جزئی» دانسته است. علاوه‌براین، جیلی در مباحث دین‌شناسی خود از یک جهت به فرجام انسان‌ها و از جهت دیگر به تفسیر برپایی قیامت و مسئله برزخ پرداخته است. باتوجه به رحمت و مغفرت واسعه خداوند، از نظر وی همه انسان‌ها درنهایت سعادتمندند. همچنین باتوجه به دیدگاه وحدت‌وجود، او معتقد است تمامی انسان‌ها در صراط مستقیم قرار دارند، لذا سعادت شامل همه انسان‌ها می‌شود. البته منظور از این سعادت، سعادت مقید است که درمقابل سعادت تام قرار دارد. ازنظر جیلی سعادت بدون شقاوت و از حیث اطلاق مختص به دین اسلام است.

اروپا در جریان روشنگری، خودآگاهی تاریخی زمانه‌اش را در گسست از گذشتۀ مسیحی و خودآئینی انسان فهمید. اما در قرن بیستم، به دنبال بحران‌های تاریخی بی‌سابقه، داعیۀ خودآئینی انسان و نوآئینی عصر جدید به چالش کشیده شد و این بار پرسشگری دربارۀ بنیان‌های عصر جدید به دو شرح متفاوت انجامید. در شرح نخست، عصر جدید به مثابه تداوم عصر پیشین فهم شد و تمام مفروضات اساسی و خودبنیاد آن مورد پرسش قرار گرفت. در شرح دوم، عصر جدید به مثابه عصری درک شد یکسر متفاوت با عصر پیشین که پاسخ‌هایی جدید برای پرسش‌های کهن فراهم آورده است. با روشن شدن محدودیت‌های دو نظریه فوق، این پرسش مطرح شده است که آیا می‌توان خداباوری و انسان‌محوری، و به تبع آن نظریه‌های پیوست و گسست، را در جایی به هم نزدیک کرد؟ در جهت مواجهه با پرسش مذکور، این مقاله تلاش کرده است تا مفهوم یهودی موعودباوری در اندیشۀ طیفی از فیلسوفان یهودی را پشتوانۀ بررسی امکان فراتر رفتن از دوگانه موجود قرار دهد و راه سومی را معرفی کند که در آن نه تنها دین و مدرنیته ضدیتی ندارند که تفکر تحول‌خواهانۀ مدرن نیروی انتقادی و امید سازنده‌اش را از ایده‌های موعودباورانه می‌گیرد.

در این پژوهش بر آن هستیم که با تمرکز بر آثار الهیاتی و فلسفی امانوئل لویناس، مفهوم یهودی وحی و اسلوب تفسیری تلمود را بیابیم و امکان جمع خودآیینی انسان و سنت را در نگاه او بررسی کنیم. لویناس فیلسوف منتقد اندیشه‌ی فلسفی مدرن است که نقدش را با یاری‌جویی از سنت دینی و به ویژه مفهوم یهودی وحی پیش می‌برد. با این حال او واپس‌نگر نیست و قصد ندارد به نفع اقتدار وحی به خودآیینی انسان پشت کند. لویناس تلاش می‌کند از خوانش تلمودی از متن‌مقدس امکانی را استخراج ‌کند که پایبندی به وحی مستلزم انکار عقلانیت و آزادی انسان عصر مدرن نباشد. در این خوانش، وحی از دانشی درباره‌ی خدا به سخن‌گفتن با خدا بدل می‌شود که هسته‌ی آن دریافت فرمان اخلاقی است، فرمانی که به عقیده‌ی او به اطاعت کور فرانمی‌خواند. علاوه بر این، اسلوب تفسیری تلمود نیز خود ضامن پویایی این سنت است و بر نقش مفسر به عنوان مشارکت‌کننده‌ی در وحی بنا شده است. او برای اثبات ادعاهایش، صورت وحی در یهودیت، نسبت یهودیان با کتاب‌مقدسشان و اصول سنت تفسیری تلمود را مبنای بحث‌هایش قرار می‌دهد. نظرات لویناس در این محورها پیوند تنگاتنگی با فلسفهی زبان او دارد. لویناس قصد دارد نشان دهد زبانی که وحی در آن جاری می‌شود، نمی‌تواند به ابزاری صرف برای انتقال اندیشه‌ها و اطلاعات فروکاسته شود بلکه دربردارنده‌ی ساحتی است که ماهیت وحیانی زبان را می‌سازد.

برای بررسی لوگوس در مسیحیت باید به ریشه‌های آن در پیش از مسیحیت پرداخت. در این رساله ریشه‌های لوگوس در فلسفه‌ی یونان باستان، یهودیت(عهدعتیق) و فیلون اسکندرانی مورد کاوش قرار گرفته است. به طور خلاصه می‌توان گفت لوگوس هر چند قبل از مسیحیت به معانی مختلفی به‌کار رفته و دارای اهمیت زیادی است اما در کل مفهومی ذهنی است و با کسی یا چیزی هم-هویت قلمداد نشده است. اما در مسیحیت لوگوس هم با عیسای تاریخی یکی گرفته شده و همبه مفهوم واسطه‌ی انکشاف به‌کار رفته است. در فصل مسیحیت علت این امر را به طور مبسوطی نشان داده‌ایم.در اسلام(قرآن) نیز عیسی با«کلمه‌الله» یکی گرفته شده است. در فصل مربوط به اسلام نظرات مفسران درباره‌ی«کلمه» و همچنین نقش آن در مجادلات کلامی بین مسلمانان و مسیحیان در سه قرن نخست هجری به طور مفصل مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این، در عرفان اسلامی (در نزد ابن‌عربی) مفهوم انسان کامل شباهت بسیاری با لوگوس در نگاه مسیحیت و به‌ویژه آباء کلیسا دارد. در این بخش نیز تشابهات و تفاوت‌های دو مفهوم را مورد توجه قرار داده‌ایم.

دین‌شناسی و مسائل مربوط به آن از میاحث مهم روزگار ماست که توجه بسیاری از متفکران معاصر را به خود جلب کرده است. از جمله افرادی که نظریات و آرای قابل تأملی در این حوزه ارائه کرده است، استاد مرتضی مطهری می‌‎باشد. استاد مطهری به عنوان یک متفکر برجسته دینی سعی در ارائه پاسخ‌های منطقی و عقلانی به تمام شبهات و مسایل مطروحه زمان خویش در رابطه با اسلام می‌باشد. ایشان با توجه به تخصصی که در زمینه فلسفه و کلام اسلامی داشته‌اند از جهات مختلف و با دید بسیار جامعی به مقوله دین‌شناسی پرداخته‌اند. مطهری در هر زمینه‌ای که اسلام و به‌طور کلی دین به چالش کشیده می‌شود، چهره‌ای کلامی به خود گرفته و از دین دفاع می‌کند. نگاه استاد مطهری به مقوله دین، کاملاً درون‌دینی است و شاخص‌هایی همچون فطرت، ایدئولوژی و جهان‌بینی دینی زیربنای فکری ایشان را تشکیل می‌دهد. مباحثی که در حوزه دین‌پژوهی معاصر مطرح هستند و ما در این پژوهش سعی کرده‌ایم، از دید استاد مطهری به آنها بپردازیم، در ذیل این موارد قرار می‌گیرند: تعریف و منشأ دین، قلمرو و گستره دین، هدف و غایت دین، احیای تفکر دینی، خاتمیت دین، کثرت‌گرائی دینی و فلسفه دین و ... . از دیدگاه استاد مطهری دین مقوله‌ای بسیار جامع است که در شوون مختلف زندگی بشری اعم از فردی و اجتماعی، دنیوی و اخروی، فرهنگی و سیاسی و همچنین اقتصادی و ... راهکار عقلانی و منطقی ارائه کرده است.

واژۀ «فؤاد» یکی از مهم­ترین مفاهیم قرآنی است که نظر و تدبّر هر اندیشمند قرآنی را به خود جلب می­کند. این واژه تاکنون به­رغم تلاش­های برخی لغویون، مفسرین و علما، با رویکرد معناشناسانه بررسی نشده است. کاربرد این واژه در قرآن کریم 16 مرتبه در 15 آیه هست. این پژوهش با روش معناشناسی که نگاه تحلیلی و دقیق به متن است، به‌تبیین معنای «فؤاد» و استخراج مؤلّفه­های معنایی آن از قرآن کریم پرداخته است. بررسی آیاتی که واژۀ «فؤاد» در آن به­کار رفته است این‌گونه نشان داد که این کلمه در کاربرد قرآنی بر محور جانشینی و تا حدودی تقابل، با مفهوم قلب و بر محور هم­نشینی با مفاهیمی مثل تثبیت، هوی، ربط و... در یک حوزۀ معنایی قرار می­گیرد. کشف مؤلّفه­های معنایی «فؤاد» سبب تجلّی بیشتر معارف ناب قرآنی برای روشنی راه عبد خداوند متعال و نشان‌دادن جهان­بینی خاص و نظام­مند قرآن کریم است.