آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

روایت علوی «هَذا کِتابُ ربّکُم کمَا اُنزِلَ علَی نَبیّکُم» درکتاب الاعتقادات شیخ صدوق بدون ذکر سند نقل شده است. اما روایات هم‌خانواده و مشابه آن در کتاب اصول کافی و بصائرالدرجات صفار با سند متصل روایت شده است. هر چند این حدیث در رابطه با مصحف امیرمومنان؟ع؟ در منابع شیعی به شکل پربسامدی منعکس شده و مورد استناد قرار گرفته است؛ اما تاکنون مستقلاً به بررسی محتوایی و دلالی آن پرداخته نشده است. پرسش اصلی این که از محتوای این روایت چه اطلاعاتی پیرامون مصحف حضرت به دست می‌آید؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت پذیرفته و هدف از آن بررسی سندی و متنی روایت مذکور است. نتایج به دست آمده از آن روشن می‌سازد که محتوای مصحف حضرت از جنس وحیانی بوده و شامل تنزیل و تأویل می‌باشد، یعنی علاوه بر وحی قرآنی، وحی بیانی نیز در حاشیه مصحف حضرت ثبت شده است. امیرمومنان؟ع؟ به آن مجموعه واژه «کتاب» اطلاق کرده است. پس واژه کتاب اعم از واژه قرآن بوده و رابطه بین کتاب و قرآن، عموم و خصوص مطلق است. از خلال بررسی این حدیث معنای واژه «کتاب» در حدیث ثقلین نیز روشن می‌گردد. که این مطلب دستاورد جدیدی در رابطه با مصحف حضرت می‌باشد.

در موضوع ولایت تکوینی احکام دین و اصول اعتقادی شرع و اخلاق الهی را فقط باید از طریق امامان معصوم (علیهم السلام) دریافت کرد و هیچ کس غیر آن بزرگواران ، حق دخل و تصرف در دین را ندارد؛ما در این رساله به دنبال تبیین ولایت تکوینی از طریق بیانات علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و مقایسه بیانات ایشان با دو تفسیر از اهل سنت یکی به نام روح المعانی که یکی از جامعترین تفاسیر اهل تسنن می باشد و دیگری تفسیر روح البیان که مفسر آن صبغه عرفانی دارد به تبیین مقامات فاخره و بی بدیل ائمه معصوم ( علیهم السلام) می پردازد؛ مقاماتی که خود فرموده اند: «و لا یطمع فی ادراکه طامع ».

پژوهش حاضر با رویکردی قرآن محور و با استفاده از روش معناشناسی، در چهارگام از طریق مطالعه بافتی یا متنی، توجه به واژگان جانشین و مترادف، کاربردهای متضاد و موازنه ساختمان دستوری، مدلول لغوی و مراد تفسیری دو کاربرد فعلی ماده «د ﻫ ن» را در آیه « وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَیُدْهِنُونَ » بررسی کرده است. بر اساس نتایج این پژوهش، منظور از مداهنه درخواستی مشرکان از پیامبر | ، فرمانبرداری، سازش، تسامح و تساهل در اصول اساسی و بنیان های دینی و اعتقادی است، به طوری که به کفر پیامبر | بینجامد. مشرکان دوست دارند، نیرنگ زده، پیامبر | را بفریبند و با دوستی و روی خوش نشان دادن به ایشان، در کفر از او پیروی کنند تا بر همگان روشن شود که پیامبر | نیز منادی دروغین دین الهی است.

تبیین و ریشه یابی رویکرد تفسیری آلوسی به عنوان یکی از مفسران منتسب به سلفیه در مباحث کلامی-اعتقادی در تفسیر روح المعانی امری مهم است. آلوسی به سان دیگر سلفیان و فرق کلامی و عقیدتی برآن است تا اصول موضوعه خود در مباحث مختلف را منبعث از تفسیرصحیح آیات قرآنی جلوه دهد. در همین راستا واکاوی مبانی تفسیری و کلامی وی که منتسب به جریان فکری سلفیه است موضوعیت می یابد. آنچه در یک نگاه گذرا به آراء آلوسی در مسائل مختلفی مانند توحید و نبوت و معاد و عدل رخ می نماید عدم تناسب اندیشه وی با اندیشه قاطبه سلفیه است که ممکن است منجر به حکم نمودن محقق به تهافت و عدم انسجام دیدگاه وی گردد؛ اما با بررسی دیگاه های وی در باره امامت و رجعت متوجه می شویم که وی راه و رویه سلفیان را پیموده وهم سو با اندیشه آنها شده است، لذا شایسته است با رویکردی علمی و نظام مند حقیقت باور آلوسی و مبانی آن را کشف نموده و نسبت آن را با دیدگاه عام سلفیون بسنجیم. آلوسی در غالب مباحث توحید و لوازم آن اختلافات مبنایی عدیده ای را با مدعیان منهج سلفیه رقم زده است و توافق تامی با رویکرد افراطی سلفی ها در این مسأله ندارد. وی در مسأله عصمت انبیاء همسو با دیدگاه های سلفیه بوده اما در باره آیاتی که عصمت پیامبر اکرم (ص) را بیان می کند روشی معتدل نسبت به اسلاف سلفیه پیش گرفته است. آلوسی در مبحث امامت، متعرض عقاید امامیه می شود و با طرح اشکالاتی سعی در مردود ساختن آرای آنان دارد و به همین جهت در این مبحث، همان طریق سلفیه را پیموده است. در نهایت به نظر می رسد رأی به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متأثر از متأخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مؤلفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.

یکی از مباحث چالش‌برانگیز در حوزۀ تفکر سلفی، نوع رویکرد خاصّ این جریان به مسئله «توسل به اموات» است. در این راستا طرح، نقد و ریشه‌یابی رویکرد آلوسی، به مثابۀ مفسرِ منتسب به سلفیه، می‌تواند مدنظر قرار گیرد. با رویکرد جامع‌نگر به آراء آلوسی در این حوزه درمی‌یابیم که اندیشۀ وی در این حوزه، از نوعی تهافت و عدم انسجام درونی رنج می‌برد و توافقِ تامّی با رویکرد افراطی سلفی‌ها در این مسئله ندارد. منظور داشتن نوع نگاه معناشناسانه و هستی‌شناسانۀ آلوسی می‌تواند در ریشه‌یابی این مسئله، راه­گشا باشد. معناشناسی متمایز آلوسی نسبت به سلفی‌ها در حوزۀ توحید الوهی و ربوبی، در کنار نوع نگاه هستی‌شناسانۀ وی که در مباحثی چون: علم غیب، حیات برزخی، سماع موتی و... متبلور بوده و با تلقی سلفیه تمایزاتی دارد، می‌تواند نگاه معرفت‌شناسانۀ متفاوت وی به مسئله توسل را در تطبیق با اندیشۀ سلفیه، توجیه کند.

سلفیۀ معاصر از ابن کثیر دمشقی به عنوان یک مفسر تمام‌عیار سلفی یاد می‌کنند. نوشتار حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان حوزه‌ای اساسی در مکتب سلفیه، ادعای مذکور را خدشه‌پذیر می‌داند. با بررسی جامع تفسیر القرآن العظیم درمی‌یابیم که رویکرد تفسیری ابن کثیر در برخی جوانبِ نظری و عملیِ مبحث توحید، مخالفتی تام و یا جزئی با تلقی خاص سلفیه دارد. وی با برگزیدن مکتب تفویضی ـ تأویلی در مسئلۀ تفسیر صفات الهی، خود را به دیدگاه متأخران اشاعره به عنوان یکی از مکاتب مخالف سلفیه متمایل نموده است. به علاوه تبیین ابن کثیر از مفاهیم توحید عبادی و لوازم آن در سرتاسر تفسیرش نمی‌تواند با رویکرد خاص و انحصاری سلفی‌ها مطابقت داشته باشد. نوع تلقی ابن کثیر از مجموع جوانب مسئلۀ توحید، این مدعا را که وی پس از مرگ ابن تیمیه به سمت مکتب اشاعره متمایل شده است، تقویت می‌کند؛ همچنان که مستندات تاریخی قابل تأملی نیز در تأیید مسلک اشعری ابن کثیر ارائه شده است.

آیه پانزدهم سوره احقاف از جمله آیاتی است که در جهت اثبات شش ماه بودن اقلّ مدت حمل، غالبا مورد استناد عالمان اسلامی بوده‌است. اما چالش‌های مختلفی همچون سی ماه نبودن دوران حمل و شیردهی همه انسانها، عدم‌کراهت مادران از حمل و وضع فرزندان، و... پذیرش این دیدگاه را با مشکل مواجه کرده‌است. ازهمین‌رو برخی مفسران، با عهد دانستن «ال» در «الانسان» مراد آیه را انسانی خاص دانسته‌اند. پژوهش حاضر که به روشی توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای سامان یافته‌است ضمن موافقت با خاص‌بودن مراد این آیه، پس از رد دلایل کسانی که «پیامبراکرم»؟صل؟ «ابوبکر» یا «سعدبن‌ابی‌وقاص» را مصداق آیه معرفی کرده‌اند، به استناد روایات صحیح و کثیرالنقل موجود معتقد‌است که نزول آیه در مورد امام‌حسین؟ع؟ قابل‌قبول‌تر می‌نماید. براین‌اساس نه تنها ظواهر الفاظ موجود در آیه مطابق با وقایع عمر ایشان می‌باشد، بلکه این دیدگاه با سیاق آیه، آیات و سوره نیز تایید می‌گردد.

مطابق برخی روایات اهل بیت (ع) نزول سوره مبارک «الم نشرح» و به ویژۀ آیۀ ماقبل پایانی آن که می-فرماید: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ» به واقعۀ غدیر و جریان نصب حضرت علی (ع) به امامت امت اسلامی مربوط بوده، تقدیر آیه چنین است: «فاذا فَرَغتَ مِن نُبُوَّتِک فَانصَب علیاً اماماً». اثبات این مطلب در ظاهر با سه چالش جدّی روبروست: الف) فقدان خاستگاه روایی؛ ب) مکّی بودن سوره؛ ج) هماهنگ نبودن با قرائت. بررسی این سه چالش نشان می دهد که ارائه چنین تفسیری از آیه و سوره نه تنها احتمالی دور نیست که بسیار قابل قبول و مورد توجه می نماید، چه الف) از میان هفده روایت موجود در منابع شیعه و سنی دست کم در دو روایت صحیح السند آیه این گونه تفسیر شده است؛ ب) سوره مبارک شرح به شهادت سیاق آیاتش و تأیید صریح و ضمنی شماری مفسران شیعه و سنی مدنی است؛ ج) آیه در قرائت مشهورش با معنای امر به نصب تناسب بیشتری دارد، گرچه این تفسیر با معنای خسته شدن در تفسیر مشهور نیز هماهنگ است.

این مقاله در بارۀ راز رسول خدا6 و افشای آن توسط یکی از همسران ایشان در آیه سوم سوره تحریم است که معرکۀ آراء مفسران شده است. افشای این راز در همین سوره، سبب شده است که خداوند به نحو بی­نظیری از رسولش دفاع کند. روایات شأن نزول مورد استناد مفسران اهل سنت و مفسران شیعه متأثر از منابع اهل سنت، نه تنها از پیچیدگی این راز نکاسته، بلکه موجب انتساب نسبت­های ناروایی به مقام رسالت گردیده است. نگارنده با معیار قرار دادن سیاق حاکم بر آیات آغازین سوره تحریم و بررسی روایات وارده در شأن نزول، به شأن نزولی دست یافته که تا قرن پنجم مورد توجه عالمان شیعه بوده و پس از آن مورد غفلت واقع شده است. در این شأن نزول، منظور از راز رسول خدا 6خلافت بلافصل امیرالمؤمنین7 از جانب خداوند، و اقدامات دیگران در کنار زدن ایشان از خلافت معرفی شده است. در این روایات، علاوه بر حفظ شأن و عصمت رسول خدا6، ارتباط بین راز مذکور با عبارت ﴿صالح المومنین﴾ و همچنین علت واکنش شدید پروردگار در مقابل افشای آن بیان شده است.

شناخت مکی و مدنی آیات و سور قرآن کریم از دیرباز از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. در عصر حاضر نیز به علت ظهور دیدگاه‌های جدید و افکار بدیع در این حوزه، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا کرده است. نوشتار پیش رو به جهت تقویت وزنه‌ی سیاق محوری علامه طباطبایی و به روش توصیفی تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شده است. پس از انجام پژوهش و بررسی یازده آیه از آیات سوره‌ی نحل که در بررسی اولیه‌ی علامه طباطبایی مستثنی به شمار آمده‌اند، تفوق دیدگاه سیاق محوری علامه طباطبایی بر روایت محوری مشهور تقویت شده و شاهد این حقیقت بودیم که گستره‌ی فهم تدبری در آیات قرآن کریم، با استفاده از روش سیاق محوری بسیار وسیع‌تر شده و بابی که با حاکمیت روایات بعضاً معارض با معنای آیات و متعارض با یکدیگر بر تفسیر، به نظر بسته می‌آمد، فراروی محقق قرآن گشوده می‌شود.