آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در میان برهان‌های خداشناسیِ ارائه­شده در فلسفه و کلام اسلامی «برهان صدّیقین» به سبب ویژگی‌های خاصّ خود جایگاهی منحصر به فرد دارد. این برهان که نخستین‌بار از سوی ابن‌سینا مطرح شد، با اقبال فیلسوفان و متکلّمان پیرو او مواجه شد و شماری از آنان کوشیدند تقریرهایی تازه از آن ارائه کنند. از جمله، خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍..ق.) در رسالۀ فصول تقریر تازه و مهمّی از برهان صدّیقین را مطرح کرد که به گواهی برخی از متکلّمان، ابداع وی به‌شمار می‌آید. تقریر تازۀ خواجه­نصیر از برهان صدّیقین و نیز تأثیرها و بازتاب‌های بعدی آن در مکتوبات فلسفی-کلامی تا کنون مورد توجه جدی قرار نگرفته است و بدین‌سبب سهم قابل ملاحظۀ خواجه در تطوّر و تنوّع برهان صدّیقین در فلسفه و کلام اسلامی نادیده انگاشته شده. در پژوهش حاضر، پس از اشاره به تقریرهای متداول برهان صدّیقین در دورۀ محقق طوسی، از رهگذر مقایسۀ تقریر نوآورانۀ وی از برهان صدّیقین، با تقریرهای پیش­گفته، ابعاد ابتکاری تقریر خواجه نشان داده می‌شود. همچنین با تتبّع در نگاشته‌های کلامی امامیّه و اشاعره این نکته ثابت می‌شود که تقریر نوین خواجه با استقبال شایان توجه متکلّمان امامی و اشعری پس از وی روبرو شده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از آنان به بازگفت یا ارائۀ تقریرهایی مشابه آن پرداخته‌اند.

بخشی از میراث علمی ارزشمند بازمانده از خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.)، حکیم شهیر شیعیِ امامی، مکاتبات علمی وی در زمینه‌های گوناگون با دانشمندان مذاهب مختلف است. از جملۀ این مکاتبات، رساله‌هایی است که نصیرالدّین طوسی و نجم‌الدّین کاتبی دربارۀ تقریری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خدا به یکدیگر نوشته‌اند و در آنها بر سر اعتبار این نوع تقریر از برهان صدّیقین و نیز ادلّۀ اقامه‌شده بر استحالۀ تسلسل گفت‌وگو کرده‌اند. از این مکاتبات فلسفی دو تحریر، یکی اصلی و دیگری تلفیقی، برجامانده است که از تحریر اصلی آن تاکنون سه ویراست و از تحریر تلفیقی آن یک ویراست ارائه شده است. در نوشتار حاضر نخست مضمون و مسائل اصلی مطرح در این مکاتبات گزارش شده است و سپس دو تحریر اصلی و تلفیقی بازمانده از آنها با تکیه بر مهمترین نسخه‌های شناخته‌شده از این مکاتبات معرّفی گردیده. همچُنین، چهار ویراستِ ارائه‌شده از مکاتبات طوسی و کاتبی شناسانده و جداگانه ارزیابی شده است. این بررسی و ارزیابی نشان می‌دهد که هر چهار تصحیح تاکنون به‌طبع رسیده از این مکاتبات ویراست‌هایی مغلوط و غیر انتقادی و نامعتبر است و بنابراین ضرورت دارد مکاتبات مزبور بر اساس دست‌نوشت‌های کهن موجود بار دیگر از نو با اسلوب علمی و انتقادی تصحیح و منتشر شود.

رسالۀ «جبر و قدر» یا «جبر و اختیار» نگاشتۀ خواجه نصیرالدّین طوسی (د: 672 ه‍.ق.) جُستاری است با رویکردی خردگرایانه به مسألۀ مختار بودن یا نبودن انسانها که از مآثِر و مَواریث ارزشمند فلسفی _ کلامی شیعه قلمداد می‌شود. این رسالۀ مختصر تاکنون چند مرتبه در قالب‌های گوناگون به‌طبع رسیده است که در نوشتار حاضر به معرّفی آنها پرداخته می‌شود. آخرین ویراست عرضه‌شده از این رساله که بر بنیاد چاپ سنگی آن و تصحیح مرحوم مدرّس رضوی فراهم آمده است به تازگی از سوی نشر مجمع ذخائر اسلامی انتشار یافته. معرّفی و بررسی و نقد این ویراست موضوع اصلی مقالۀ پیش‌رو قرار گرفته است. در یک ارزیابی کلّی، این ویراست، تصحیحی نااستوار و نامنقّح از متن اثر و طبعی نامطبوع و نامقبول از آن است که بر اشکالات چندگانه و چندگونه‌ای‌ مشتمل است.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش چهارم از این مقالات مشتمل است بر دو نوشتار انتقادی و کتابگزارانه. در مقالۀ «ملاحظاتی در باب مدخل جُزءِ لایَتَجَزّیٰ در دائرة المعارف بزرگ اسلامی» پاره‌ای ملاحظات و انتقادات در باب مطالب مطرح در این مدخل بیان شده است. نوشتار «دو مجموعه مقالۀ نوانتشار دربارۀ برهان جهان‌شناختیِ کلامی» نیز اشارتی است کوتاه به انتشار دو مجموعه مقالۀ تازه در خصوص مسائل جدید طرح‌شده دربارۀ برهان حدوث و قدم و به‌ویژه تقریر نوین ویلیام لِین کرِیگ از آن.

سلسله مقالاتی که زیر عنوان «اِشارات و تَنبیهات» منتشر می‌شود مجالی است برای طرح و تحریر جستارهای گونه‌گونِ انتقادی و کتابگزارانه و تُراث‌پژوهانه که هر یک از آن جستارها نوشتاری است کوتاه و مستقل در باب موضوعی مشخّص و ممتاز. بخش سوم از این مقالات مشتمل است بر سه یادداشت کتابگزارانه در معرّفی و نقد سه تک‌نگاشت شایان توجّه دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتَضی (د: 436 ه‍.ق.). در مقالۀ «تک‌نگاشتی گرانبها دربارۀ اندیشه‌های کلامی شریف مرتضی» کتاب نوانتشار حسَین علی عبدالساتِر با نام «عقیدۀ شیعی و کلام معتزلی: شریف مرتَضی و گفتمان امامی» معرّفی می‌شود. مقالۀ «نخستین گام در تدوین اندیشه‌نامۀ کلامی سَیّد مرتضی» به بررسی نقاط قوّت و ضعف کتابی زیر عنوان «سیّد مرتضی» تألیف آقای علیرضا اسعدی می‌پردازد. نوشتار «تتبّعی نابسنده در باب اندیشۀ کلامی شریف مرتَضی» مروری است انتقادی بر کتاب الشریف المرتضی متکلّماً نوشتۀ رؤوف احمد الشَمَّری که در آن به‌طور خاص، منابع نویسنده در پژوهش و گزارش آراء کلامی سَیّد مرتَضی مورد ارزیابی و نقد قرار گرفته است.

بخشی از میراث علمی ارزشمند بازمانده از خواجه نصیرالدّین طوسی )د: 672 ه .ق.(، حکیم شهیر شیعیِ امامی، مکاتبات علمی وی در زمین ههای گونا گون با دانشمندان مذاهب مختلف است. از جملۀ این مکاتبات، رسال ههایی است که نصیرالدّین طوسی و نجم الدّین کاتبی دربارۀ تقریری از برهان صدّیقین برای اثبات وجود خدا به یکدیگر نوشته اند و در آنها بر سر اعتبار این نوع تقریر از برهان صدّیقین و نیز ادّلۀ اقام هشده بر استحالۀ تسلسل گف توگو کرد هاند. از این مکاتبات فلسفی دو تحریر، یکی اصلی و دیگری تلفیقی، برجامانده است که از تحریر اصلی آن تا کنون سه ویراست و از تحریر تلفیقی آن یک ویراست ارائه شده است. در نوشتار حاضر نخست مضمون و مسائل اصلی مطرح در این مکاتبات گزارش شده است و سپس دو تحریر اصلی و تلفیقی بازمانده از آنها با تکیه بر مهمترین نسخه های شناخته شده از این مکاتبات معرّفی گردیده. همچُنین، چهار ویراستِ ارائه شده از مکاتبات طوسی و کاتبی شناسانده و جدا گانه ارزیابی شده است. این بررسی و ارزیابی نشان م یدهد که هر چهار تصحیح تا کنون به طبع رسیده از این مکاتبات ویراس تهایی مغلوط و غیر انتقادی و نامعتبر است و بنابراین ضرورت دارد مکاتبات مزبور بر اساس دست نوشت های کهن موجود بار دیگر از نو با اسلوب علمی و انتقادی تصحیح و منتشر شود.

کتاب الملخص و الذخیره شریف مرتضی علم الهدی، دو کتاب در علم کلام است که هم از حیث اشتمال بر عمده مسائل کلامی، و هم از جهت تشریح و توضیح موضوعات در بیشتر ابواب کلامی، آثاری ارزشمند در میان نگاشته های شریف مرتضی بشمار می آیند. درخصوص هر دو کتاب، پرسش ها و نقاط ابهام مهمی قابل طرح است که از آن میان، نحوه تدوین آن ها و نسبت میان این دو کتاب، از اصلی ترین پرسش هایی است که باید بجد بدان ها پرداخت. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد با تحقیق و تدقیق در شواهد و قرائن موجود به پرسش هایی از این دست پاسخ دهد: ترتیب و مراحل تألیف دو کتاب الملخص و الذخیره به چه صورت بوده است؟ الملخص و الذخیره از حیث ساختار و محتوا چه نسبتی با یکدیگر دارند؟ علت اشتراک فصول پایانی الملخص با فصول ابتدایی الذخیره چیست؟ فصولی که در اصل در الملخص و الذخیره وجود داشته است و اکنون در دست نیست کدامند؟ وی پیش از پرداختن به نسبت دو کتاب الملخص و الذخیره، نخست نگاهی دقیق به ویژگی های ساختاری هر یک از کتب دارد.

در میان آثار کلامی بازمانده از متکلّم شیعه شریف مرتضی علم الهدی، مجموعه رسائل وی گنجینه ای ارزشمند از معارف امامیّه و از اهمّیّت بسیار برخوردار است. رسائل شریف مرتضی از جمله متون کهن دشوار فهم است که تصحیح آنها به سادگی میسور نیست. گذشته از بیان پیچیده و زبان فنّی علم الهدی در نگارش آثارش، نبود نسخ معتبر کهن از بیشینه آثار او مزید بر علّت شده و تصحیح میراث وی، از جمله رسائلش، را با مشکل جدّی روبه رو کرده است. نویسنده در نوشتار حاضر، رسائل شریف مرتضی را از حیث کیفیت و صحت تصحیح، در بوته نقد و بررسی قرار داده است. وی از باب نمونه، به بررسی و نقد ویراست رسالۀ «جوابات المسائل الطرابلسیات الثانیه » شریف مرتضی پرداخته است. رساله مذکور، با تصحیح سَیّد مَهدی رجائی در ضمن جلد نخست رسائل الشریف المرتضی صص 307 356 به چاپ رسیده است. نگارنده از میان نسخ متعدّد طرابلسیات ثانیه، هفت نسخۀ برتر در دسترس را انتخاب کرده و با متن چاپی آن سنجیده است و کاستی های آن را از حیث افتادگی ها، کلمات یا عبارات زائد، و خوان شها یا ضبط های غلط، با ذکر شاهد مثال هایی از متن چاپی ارائه داده است.

اندیشه ها و نگاشته های کلامی سَیّد مرَتضی، عالم و متکلّم بزرگ امامی، از چند جهت حائز اهمّیّت و شایان توجّه جدّی است. نخست آنکه مکتب کلامیِ شریف مرَتضی، اوّلین مکتب کلامیِ بازماندۀ «مبسوط » و «نظام مند » در امامیّه به شمار می آید که نظامی مفصّل و منسجم از اعتقادات امامیّه را ارائه کرده است. این مکتب، همچنین، نمودار عقل گرایانه ترین مکتب کلامی پدیدآمده در کلام امامیّه است که احیای آن در عصر حاضر، برای تعدیل خردگریزی حا کم بر جریان پرطرفدار حشوی گرا بسیار ثمربخش و لازم به نظر می رسد. افزون بر این، نگاشته های کلامی سَیّد مرَتضی آثاری اصیل و حاوی اندیشه های بدیع کلامی است و به هیچ وجه، رونوشتی محض از اندیشه ها و نوشته های متکلّمان پیش از او نیست. همچنین، آثار او قرائتی متقدّم و خوانشی مهمّ از اعتقادات شیعی را حکایت می کند که برای شناخت تشیّع راستین بسیار سودمند است. با این وصف، تا کنون از میراث کلامیِ گرانسنگ شریف مرَتضی ویراستهای منقّح و عالمانه ای منتشر نشده است. هرگونه تحقیق و تدقیق در باب آراء کلامی شریف مرَتضی متوقّف بر تمهید ویراست هایی دقیق و صحیح از آثار کلامی اوست که البتّه مهارت و دقّت و حوصلۀ ویژه ای نیاز دارد.

مسائل المرتضی مجموعه ای است از رسائل و مسائل پرا کندۀ دانشمند بزرگ شیعی، شریف مرَتضی، در زمین ههای فقه و اصول و کلام و ادبیات که بر دست وفقان خضیر محسن الکعبی تصحیح شده و در سال 1422 ه .ق. در بیروت به چاپ رسیده است. در نوشتار حاضر، پس از اشاره به پاره ای از ویژگ یهای نسخۀ اساسِ این تصحیح، نادرست یهای چندگونه و کاست یهای چندگانۀ ویراست کعبی از آن نشان داده شده است. اشکالات پر شمار و گونه گون این ویراست، گویای آن است که متن عرضه شده از مسائل و رسائل شریف مرَتضی، نا استوار و نا معتمد، و ازای نرو، فاقد اعتبار لازم برای استناد و ارجاع است.