آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعاتی که در حوزه فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار مهمیبرخوردار است، موضوع اسرائیلیات است. گروهى از عالمان متعصّب و دانشمندان آشنا به احكام و معارف تورات و انجيل، به‏ويژه آنان كه در ظاهر به آيين اسلام گرويده، بسیاری از روایات خرافی را وارد کتب حدیثی و تفسیر ی کرده اند. از جمله تفاسیری که این روایات وارد آن شده است؛ تفسیر منهج الصادقین فی الزم المخالفین است که توسط ملا فتح الله کاشانی به تحریر در آمده است. با اینکه منهج الصادقین؛ تفسیر ی جامع و با ارزش است و آیات قرآن را از جنبه های متعددی مورد بررسی قرار داده است اما در آن روایات اسرائیلی به چشم می خورد.لذا هدف از این تحقیق، بررسی و نقد روایات اسرائیلی موجود در این تفسیر است. کاشانی گاهی،این روایات را به منظور نقد بیان کرده است. ولی در برخی موارد، مخصوصا در داستان های انبیاء مانند داستان حضرت آدم(ع)، حضرت نوح(ع)، حضرت عیسی(ع)وحضرت موسی(ع)، حضرت سلیمان(ع)، حضرت ایوب(ع) و حضرت محمد(ص)؛ روایات اسرائیلی را؛ بدون هیچ نقدی آورده است. در این تحقیق این روایات از جهت متن و سند بررسی شده اند. چون با قرآن واحادیث معصومین(ع) مخالف هستند و با عقل و علم ناسازگارند و حس و مشاهده آنها را تایید نمی کند؛ رد شده اند.

قرآن کریم در برنامه رشد و تربیتی خود، شرط اصلی رسیدن به کمال را تفکّر و اندیشیدن می‌داند. تفکّر، تلاش روشمند برای شناخت مجهول و رسیدن به معلوم با به کارگیری قوه‌ی اندیشه می باشد. خداوندی که انسان را به تفکّر دعوت کرده، ابزار آن را نیز در اختیار انسان قرار داده است که این ابزارها را می‌توان به دو نوع بیرونی و درونی تقسیم نمود. حواس(شنوایی، بینایی و لامسه)، عقل و قلب به عنوان ابزارهای درونی، و قصص پیشینیان و گفته‌های دیگران، ابزارهای بیرونی تفکّر می‌باشند. علاوه بر این قرآن کریم، برای راهنمایی انسان به تفکّر و اندیشه، منابعی همچون طبیعت، تاریخ، قرآن و انسان را معرفی نموده است. گرچه تفکّر و اندیشه، همواره هدایتگر انسان بوده و فواید فراوانی را برای او به ارمغان دارد، ولی موانعی نیز در برابر آن وجود دارد. قرآن کریم نیز به این مسئله توجه نموده و عواملى همچون تقلید از پیشینیان، هواوهوس، تکبّر، خیال‌پردازی و غفلت را به عنوان موانع تفکّر بیان نموده است. در قرآن کریم کلمات متعددی هستند که مفهوم کلی آنها اندیشیدن و فکر کردن است. از جمله این واژگان؛ «تعقّل»، «تدبّر»، «تذکّر» و «تفقّه» می‌باشند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند. تعقّل به عنوان وجه تمایز انسان و حیوان، جایگاه خاصی در حوزه‌ی معنایی آیات قرآن دارد. تعقّل و تفکّر رابطه‌ی نزدیکی با هم‏ دارند و در حقیقت‏ مى‏توان گفت این دو مکمل همدیگرند. تدبّر نیز از آنجا که فعالیتی ادراکی محسوب می‌شود در حوزه‌ی معنایی مفاهیم مرتبط با تفکّر در قرآن کریم می گنجد. تدبّر به معناى فعالیّت قلب با توجه به عواقب و پیامدهاى امور است، و تفکّر به معناى فعالیت قلب با توجه به دلایل است.کلمه‌ی تذکّر نیز از جمله واژگانی است که ارتباط نزدیکی با تفکّر دارد و به معنای گفتار یا عملی است که انسان به واسطه ی آن، آنچه را از یاد برده یا از آن بی خبر است، نسبت به آن یادآور می‌شود، و تفکّر، کشف کردن چیزی است که انسان نمی‌داند و اندیشیدن برای به دست آوردن آنچه نمی‌داند.از دیگر واژه‌های مرتبط با مفهوم تفکّر، تفقّه می باشد. تفقّه عمیق‌تر و شدیدتر از تفکّر است و محصول و نتیجه‌ی آن است. بصیرت، علم، فهم، رویت و نظر نیز از دیگر واژگانی هستند که ارتباط نزدیکی با مفهوم تفکّر دارند.

به آیات مدنی در سور مکی و آیات مکی در سور مدنی اصطلاحاً «آیات مستثنی» گفته می شود. از جمله سوره های قرآنی که گفته شده دارای آیات مستثنی هستند، سوره های مکی انعام و اسراء است. برخی با توجه به روایات ضعیف و نادرست این آیات را استثنا کرده اند در این مقاله سعی می شود چنین روایاتی بررسی شوند.در این مقاله با استفاده از ادله و شواهد درون متنی و برون متنی، ابتدا یکپارچگی نزول این دو سوره، سپس با اقامه دلایلی تاریخی وتطبیق آنها با محتوا و سیاق آیات و روایاتِ ترتیبِ نزول، زمان و مکان نزول سوره ها در مکه اثبات می شود.

قرآن کریم در بردارنده مفاهیم آسمانی مختلفی است که توجه و تحقیق را در تمامی جوانب آن می‌طلبد. یکی از بخش‌های مهم قرآن کریم داستان‌های عبرت‌آمیز آن است که از دل حقیقت و واقعیت سرچشمه گرفته‌اند و برای هدایت انسان حائز اهمیت فراوان است. در این میان تحقیق در شخصیّت‌های داستان‌های قرآنی مهم به نظر می‌رسد. قرآن کریم در ذکر نام‌های اشخاص، که اصطلاحاً اعلام نامیده می‌شوند از دو گونه‌ی تعبیری بهره برده است؛ گاهی نام شخصیّت‌ها را ذکر می‌کند و گاهی بدون این‌که تصریح نماید، با اشاره‌ای خاص آن شخصیّت‌ها را معرفی می‌نماید. این تحقیق بر آن است تا با روش کتاب‌خانه‌ای و نرم‌افزاری به بررسی علم‌های غیر مصرّح یاد شده در قرآن بپردازد و پس از یافتن مصادیق آن‌ها در کتاب‌های تفسیری و روائی به بررسی شیوه معرفی آن‌ها پرداخته و در پایان دلالت‌ها و حکمت‌های این‌گونه معرفی را مورد تحلیل قرار دهد. اعلام غیر مصرّح در دو بخش اصلی صالحین و غیر صالحین تقسیم می‌شوند که در کنار صالحین به برخی از شخصیّت‌ها اشاره می‌شود که نمی‌توان به صورت قطعی صفت صالح بودن یا غیر صالح بودن را نسبت داد و به عنوان شخصیّت‌های مبهم به آن‌ها اشاره رفته است. این پایان نامه در مجموع به شصت و هفت مورد از اعلام قرآنی پرداخته است. قرآن کریم برای معرفی نمودن اعلام غیر مصرّح از شیوه‌هایی هم-چون اسم موصول، مضاف و مضاف الیه، نعت (صفت)، نقل قولِ آن عَلَم و اشاره ضمنی بهره برده است. هر کدام از این روش‌ها در جایگاه خود دربردانده‌ی معانی خاصی است که می‌توان به مدح، ذم، اشاره به وظیفه و عملکرد شخص، نسبت دادن وی به شخص یا شیء خاص، تشویق، رعایت سیاق داستان و ... اشاره کرد.

دانشمندان علوم قرآن هر كدام به تعابير گوناگونی به تعريف سبب نزول پرداخته اند. البته همه ي اين تعاريف مشابه و مكمل هم مي باشند. به طور كلي مي توان گفت: اسباب نزول، عبارت است از این كه در پي حوادثی یا پرسش های مردم، خداوند آياتي را نازل كرده است، كه در چنين مواردي رسول خدا منتظر نزول وحي مي ماندند، تا دستور از جانب حق تعالي برايشان نازل شود. علم اسباب نزول از ديرباز مورد توجه محققان و دانشمندان علوم قرآن بوده است،از این رو محققان با بررسي روايات، محتوا و سند حديث، شناسايي رجال حديث، روايات صحيح را از روايات جعلي بازشناخته، و با همتي كه در اين زمينه مصروف مي دارند، سبب نزول صحيح آيات را مشخص مي سازند.مهمترین راه شناخت سبب نزول روایاتی است که از طریق صحابه و تابعین بیان می گردد. صحابه ای که شاهد نزول وحی بوده اند، و خود مستقیماً سبب نزول را شنیده و نقل کرده اند. و پس از صحابه، ماخذ مهم شناخت سبب نزول، روایات تابعین می باشد که از صحابه نقل کرده اند. در اسباب النزول پنج جزء دوم، صحابه ای که بیشترین روایات سبب نزول را نقل کرده اندعبارتند از: ابن عباس، جابر، ابن مسعود و انس بن مالک را نام برد، و از تابعین می توان مجاهد، سدی، قتاده، حسن بصری، محمدبن کعب قرظی و سعیدبن جبیر اشاره نمود. محقق با مراجعه به روایات و بررسی در منابع روایی درمی یابد که روایات سبب نزول نیز مانند سایر روایات در برخی موارد دارای تناقض هستند، و مواردی وجود دارد که محقق در شناخت سبب نزول با دشواری های بسیاری روبروست. چه بسا یک آیه چند سبب نزول داشته باشد، یا اینکه یک سبب نزول برای چند آیه نقل شده باشد. بنابراین بررسی سند رجال حدیث، و تحلیل محتوا و درنظر گرفتن ارتباط آن با سیاق آیات، لازمه ی کار روایی است، و این امر اجتناب ناپذیر است. از آنجایی که شناخت اسباب نزول داراي اهميت فراواني است، از جمله به فهم آيات قرآن كريم كمك شاياني مي كند، و همچنین در شناخت احكام دين و تشريع موثر است. بنابراين يكي از علومي كه مفسر بايد نسبت به آن آگاه باشد علم اسباب نزول است، تا در زمينه تفسير آيات دچار لغزش و اشتباه نشود.

کتاب نهج الفصاحه، گردآوری مرحوم ابوالقاسم پاینده، دربردارنده ی بخشی از روایات و کلمات قصار رسول گرامی اسلام(ص) می باشد. مولف در این کتاب، از منابع معتبر و اصیل و غیرِ آن، از کتب شیعه و غیر شیعه احادیث را گردآوری و ترجمه نموده، امّا این موضوع با حذف سند و عدم ذکر منبع همراه بوده است.پایان نامه ی حاضر، ضمنِ تبیین معانی واژه های غریبی که در برخی احادیث وجود دارند، به تطابق و مقابله روایاتِ منتخب با منابع اصلی و مآخذ متقدّم و متأخّر پرداخته، علاوه بر ذکر موارد مشابه، در صورت وجود اختلاف، موارد آن را ذکر نموده است. همچنین اعتبار و صحّت استناد این احادیث به پیامبر اکرم(ص)، با استخراج و بررسی اسناد و طرق این روایات، مورد ارزیابی قرار گرفته است.بر اساس بررسی های صورت گرفته، بسیاری از این احادیث را نمی‌توان در منابع دست اوّل و معتبر حدیثی به گونه‌ای یافت که عنایت ویژه‌ی قدما و علمای حدیث شناس به آن احراز شود. موضوع و مضمون روایات بررسی شده، غالباً در زمینه ی فضایل و اخلاقیّات است و احادیث فقهی، کمتر در میان آن‌ها دیده می‌شود. این احادیث بیشتر، از منابع عامّه، بویژه از کتاب «الجامع الصغیر» جلال الدین سیوطی و «کنز العمّال» متّقی هندی استخراج شده اند. برخی از احادیث نیز تنها در منابع شیعه وجود دارد. در بین روایات منتخب، احادیث مرسل، موقوف و ضعیف مشاهده می‌شود و صحّت تعدادی از آنها به دلیل تفاوت نظر دیدگاه های رجال شناسی فریقین مورد اختلاف می باشد. همچنین برای برخی احادیث سندی یافت نشد و تعداد محدودی از احادیث، به کلّی فاقد سند بوده اند.

در منابع روایی و تفسیری و کتب اسباب النزول، روایاتی نقل شده است که در آن‌ها شأن نزول آیات قرآن، بیان شده است. جایگاه نجاشی پادشاه حبشه و اهمّیت شخصیت وی در حوادث صدر اسلام مانند هجرت مسلمانان به حبشه و سپس اسلام وی سبب شده است که برخی مفسران با استناد به روایات، شأن نزول بعضی از آیات قرآن را پیرامون وی و یارانش بدانند. درباره این روایات، چند پرسش مطرح می‌شود: نخست این‌که اعتبار این روایات از لحاظ سندی چگونه است؟ دوم این‌که در مقابل این روایات، روایات معارض دیگری نقل شده است یا خیر؟ سوم این‌که سیاق آیات، بیشتر با کدام شأن نزول‌ها مطابقت دارد؟ در این پژوهش که با روش تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است، روایات شأن نزول درباره نجاشی پادشاه حبشه و یارانش از لحاظ سندی بررسی گردیده و روایات معارض با آن‌ها در صورت وجود، ذکر می‌شوند. نتیجه این تحقیق روشن می‌سازد که سند بیشتر روایات شأن نزول درباره نجاشی پادشاه حبشه و یارانش از لحاظ سندی ضعیف و مرسل و برخی از آن‌ها علاوه بر ضعف، دارای معارض نیز هستند. همچنین بررسی سیاق آیات نشان می‌دهد که روایات شأن نزول معارض که این آیات را تنها مختص به نجاشی و یارانش ندانسته‌اند نیز اگرچه اکثراً از نظر سندی ضعیف هستند، ولی با سیاق آیات هماهنگ‌تر و موافق‌ترند.

با آغاز عصر تدوین تفسیر، اسرائیلیات فراوانی که وارد حوزه فرهنگ اسلامی شده بود به تفاسیر راه یافت که تفاسیر شیعه نیز از این پدیده پیراسته نبودند. پرسمان نخست در این جستار آن است که شیوه رویارویی مفسران شیعی و ریشه‌های آن چه بوده است. می‌توان گفت رویکرد مفسران شیعی به روایات اسرائیلی، یکسان نبوده است. ریشه‌های پیدایش رویکرد تفسیری پذیرش روایاتی از این دست، می‌تواند: یکی، پرهیز از بررسی سندی روایات و دیگری پرهیز از تحلیل دلالی و عرضه آن‌ها بر دلایل قطعی نقلی و عقلی باشد. پژوهش حاضر مطالعه‌ای کتابخانه‌ای است که با رویکرد کیفی و با استفاده از روش‌های تحلیل سندی و متنی این موضوع را بر پایه قرآن و احادیث بررسی نموده است. تفسیر شیعی «منهج الصادقین فی إلزام المخالفین» توسط ملا فتح الله کاشانی به رشته نگارش در آمده و به باور برخی محققان، بعد از تفسیر ابوالفتوح رازی، بهترین و جامع‌ترین تفسیر فارسی تألیف شده تا آن زمان است. در تفسیر مذکور، روایات اسرائیلی به چشم می‌خوردکه بر رسیده می‌شود.

در این پایان‌نامه موضوع "دعا در قرآن" از دو جهت مورد بررسی قرار گرفته است : 1) دعا به معنای مصدری 2) دعا به معنای اسمی. مراد از "دعا" به معنای مصدری، معناشناسی دعا در قرآن کریم است . در این قسمت سعی شده با استناد به قول لغت پژوهان و نیز موارد کاربرد واژه دعا و دیگر واژگان هم خانواده آن در قرآن کریم، مفهوم صحیح دعا از دیدگاه قرآن ارائه شود. سئوالی که در این بخش مطرح است این است که حقیقت دعا چیست ؟ آیا دعا، خواندن است یا خواستن؟ به عبارت دیگر آیا دعا با سئوال متفاوت است ؟ جوابی که ارائه شده است که دعا گرچه در مفهوم به معنای خواندن است ولی هر خواندنی مستلزم خواستن است . پس اگر کسی خدا را می‌خواند، خواسته‌ای دارد که او را می‌خواند. بنابراین گرچه مدلول مطابقی دعا، خواندن است .اما خواستن نیز جزو مدلول التزامی آن است لذا خداوند در مقام بازداشتن انسان از خواندن دیگران می‌فرماید: "والذین تدعون من دونه مایملکون من قطمیر. ان تدعوهم لایسمعوا دعاءکم و لوسمعوا مااستجابوا لکم. و کسانی را که بجز او می‌خوانید، مالک پوست هسته خرمایی (هم) نیستند. اگر آنها را بخوانید، دعای شما را نمی‌شنوند و اگر (فرضا) بشنوند اجابتتان نمی‌کنند." (فاطر، 14-13) و در ادامه فرمود: "یایها الناس انتم الفقراء الی الله و الله هو الغنی الحمید. ای مردم، شما به خدا نیازمندید و خداست که بی‌نیاز ستوده است ." (فاطر، 15). نتیجه آنکه می‌توان گفت علت فاعلی دعا، فقر ذاتی انسان است و علت غایی آن، غنی شدن و گرفتن حاجات است و علل صوری و مادی آن، سئوال و ندا و خواندن با حال تضرع و ابتهال و تبتل است . از بررسی آیات قرآن بدست می‌آید که "دعا" و "عبادت " درعین تعدد مفهومی، وحدت مصداقی دارند، خواندن غیرخدا مستلزم خارج شدن از مرز عبودیت حق تعالی و وارد شدن به محدوده شرک است . در این قسمت مرز بین توسل و خواندن اولیای خدا و شرک به خدا روشن شده است . خواندن هر چیز و هر کسی که خداوند آن را واسطه فیض خود قرار نداده باشد و به تعبیر قرآن کریم "ما انزل الله بها من سلطن. و خدا دلیلی بر (حقانیت) آنها نازل نکرده است ." (یوسف ، 40) شرک است . مراد از دعا به معنای اسمی، بررسی مضامین دعاهایی است که در قرآن کریم از زبان انبیاء و اولیاء و ملائکه و مومنان و... بیان شده است . سه چیز محور درخواستهای دعا کنندگان در دعاهای قرآنی است : 1) استغفار و طلب آمرزش . مضمون بیشتر دعاهای قرآنی را طلب آمرزش تشکیل می‌دهد. از آنجا که گناه مانع قرب است ، قبل از هر درخواستی باید از خدا طلب مغفرت کرد و در روایات هم آمده است که "خیرالدعاء الاستغفار". 2) طلب هدایت و راه‌یابی به صراط مستقیم. 3) درخواست نعمت . علم و دانش ، صبر و پیروزی و فرزند صالح از جمله درخواستهای انبیاء و اولیاء در دعاهای خود است .

تفسیر ‌«بیان السعادة» از مهمترین و کامل‌‌ترین تفاسیر عرفانی شیعه است که با وجود رویکرد عرفانی از حیث مسائل کلامی، فقهی و اجتماعی قابل بحث است. سؤال اینکه تفاسیر عرفانی همچون بیان السعادة با دانش قرائات چگونه برخورد کرده‌اند؟ به‌عبارتی مسئله قابل توجه این است که آیا دانش قرائات با رویکرد عرفانی مفسر می‌تواند ارتباطی داشته باشد؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی جایگاه و کارکرد مسئلۀ قرائات را در تفسیر بیان السعادة مورد ارزیابی ‌قرار ‌داده است. نتایج پژوهش بیان می‌کند: جایگاه قرائات در نزد گنابادی در مقایسه با مفسران هم‌عصر خویش جایگاهی قابل توجه داشته به‌گونه‌‌ای که وی، اهتمام ویژه‌‌ای به بحث قرائات نشان داده و خاستگاه فکری ایشان، خاستگاهی روشی با رویکردی غیر حدیثی است. در بحث قرائات، گنابادی گاه به ترجیح قرائت مشهور و گاه غیر مشهور به‌جهت تناسب‌ آنها با سیاق آیات، مرجحات روایی، تبیین معنایی می‌‌پردازد؛ گاه هر دو قرائت را مورد توجه ‌قرار ‌داده و داوری میان آنها را رها کرده است. کارکرد قرائات در تفسیر بیان السعادة حول سه محور قابل ارائه می‌باشد: الف) گسترش و توسعه در معنای آیه؛ ب) تبیین معنای آیه؛ ج) رفع ابهام از معنای آیه. البته رویکرد عرفانی مفسر در بحث قرائات هیچ تأثیری نداشته است.