آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مباحث مطرح شده: 1.وضعیت کنونی دانش کلام 2.کارویژه‌های دانش کلام 3.عوامل افول علم کلام 4.آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام 5.راهکارهای نوسازی دانش کلام الف) وضعیت کنونی دانش کلام وضعیت کنونی را در نسبت با گذشته تاریخی دانش کلام باید سنجید و تحلیل کرد. دانش کلام تنها و نخستین دانشی بوده‌است که در طول قرون مختلف اسلامی، بار معرفت عقلانی اسلامی را بر دوش کشیده است. ب) کارویژه‌های دانش کلام علم کلام سه کار‌ ویژه مهم را همواره داشته است: 1.تنها مرجع برای تبیین مفاهیم بنیادین دینی بوده و به مهم‌ترین پرسش‌های انسان مسلمان، پاسخ معقول داده است. 2.یک تنه در مقابل اندیشه‌های رقیب ایستاده و دفاع کرده است. 3.به نیازهای سایر علوم اسلامی پاسخ داده است. این کارویژه‌های علم کلام هیچ بدیل و جایگزینی در بین سایر علوم اسلامی ندارند. ج) عوامل افول علم کلام دو عامل اصلی سبب شد که به تدریج جایگاه کلام دچار افت و افول شود، به طوری که در طول دو سده گذشته، شاهد کم‌رنگ شدن نقش کلام و زاویه نشینی آن در مقایسه با دانش‌های دیگر نظیر فقه و فلسفه(هم در جامعه دینی و در حوزه‌های دانشی) بوده‌ایم: 1.عامل بیرونی: برآمدن رقیبان جدید که مدعیان تامین همان نیازهای معرفتی و تضمین پاسخ به آن پرسش‌ها بوده اند. این رقیبان را در چهار شاخه می توان دسته بندی کرد: أ.فلسفه اسلامی که در دوره‌های پیشین نقش مساعدت و خدمت به دانش کلام را داشت، به تدریج به رقیب جدی دانش کلام تبدیل شد. ب.عرفان با ایجاد سامانه‌ای نظری و فلسفی، ادعا کرد که نه تنها به نیازهای معنوی انسان پاسخ می دهد، بلکه پرسش‌های بنیادین او را نیز به صورت معقول پاسخ می دهد. ج.فلسفه‌های جدید غربی از دوره دکارت و هیوم و اخیرا فلسفه دین و الهیات جدید مسیحی که برآمده از همان فلسفه‌های جدید و در پاسخ به همان پرسش‌ها و چالش‌ها بود. د.علوم جدید که در شاخه طبیعی از زمان نیوتن و کپلر و در حوزه علوم انسانی از زمان آگوست کنت داعیه جانشینی الهیات و فلسفه را در سر می پرورانده‌اند. 2.عامل درونی: به دلیل فقدان نوسازی دانش کلام، به تدریج این دانش، دچار رنجوری و ناتوانی درونی شد و به جای حضور فعال در صحنه مواجهه‌ با عرصه‌های نوینی که عصر جدید به بارآورده بود، به بازتولید درون‌مایه‌های گذشته و شرح و تعلیقه بر میراث کلامی روی‌آورد. این عوامل را در ضمن آسیب‌ها و کاستی‌های کلام برخواهیم شمرد. د) آسیب‌ها و کاستی‌های علم کلام 1.فقدان یک دانشِ پایه نظری و عقلانی روزآمد: در گذشته، «لطیف الکلام»معتزلی و «امورعامه» فلسفی به ترتیب به مدد دانش کلام آمدند و از این رو، با نارسائی‌های این دستگاه‌های عقلانی، کلام نیز به ضعف و سستی گرایید. پالایش و نوسازی این گفتمان عقلانی پایه، یک ضرورت انکارناپذیر است. 2.کم توجهی یا بی‌توجهی به پرسش‌های سهمگین دوران جدید: مادیت و الحاد جدید و یا اومانیسم، عقل گرائی و تجربه گرائی مدرن هر کدام بستری برای اندیشه‌های رقیبِ الهیات دینی بوده اند. 3.ساختار دانشی و نظام طبقه بندی : ساختار علم کلام، تعبدی و توقیفی نبوده است و امروز به یک کلیشه تبدیل شده و نیازمند نوآوری است. هاضمه ساختار سنتی در کلام برای پذیرش مساله‌ها و محورهای جدید چندان اماده نیست. 4.روش شناسی کلام به تقلید از فلسفه، کاملا نظری و انتزاعی شد و سایر روش‌های پژوهش را از دست داد. در این جا دو اشکال اصلی وجود دارد: اولا، روش عقلی منحصر در روش برهان فلسفی نیست (نقدهای ما را بر معرفت شناسی فلسفی ببینید) ثانیا، سایر روش‌های علمی همچون روش‌های تجربی، تاریخی، آماری، هرمنوتیک، معناشناختی و … نادیده گرفته شد [به این ترتیب دانش کلام مزیت نسبی خود را از دست داد] 5.غلبه رویکرد جدلی و غفلت از درون‌مایه‌های بلند معارف وحیانی [منظور از «جدلی» این نیست که فیلسوفان می گویند که علم کلام به استدلال‌های اقناعی بسنده می کند، بلکه کلام در عقلانی بودن نه تنها دست کمی از فلسفه نداشته، بلکه گاه عقلانی‌تر است. منظور از جدلی بودن کلام این است که کلام اسلامی در نقطه تماس درگیری‌های دینی و فرقه‌ای زاده شد و این رنگ همچنان بر سیرت و صورت کلام و متکلمان ماند و از این رو، علم کلام بیشتر بر «مباحث مرزی» متمرکز شد. این در حالی است که دین برای رشد و تعالی مومنان و جامعه ایمانی آمده است و این مباحث در علم‌کلام کمتر مجال طرح یافت 6.توجه به نیاز نخبگانی و غفلت از نیازهای فکری جامعه و توده مؤمنان و در نتیجه، رشد زبان نخبگانی در کلام که رفته رفته فاصله متکلمان را با اقشار دیگر جامعه بیشتر کرد 7.تمرکز بر نیاز ذهنی و عقلی و کم توجهی به نیاز معنوی و قلبی همین ویژگی سبب شده است که کلام همچون فلسفه به یک ادبیات خشک و خالی از روح نشاط و شورانگیزی معنوی تبدیل شود و از همین روی، با خلأ معارف فطری و قلبی در کلام، مخاطبان به سمت گرایش‌های صوفیانه و یا حلقه های عرفانی کاذب سوق پیدا می کنند. 8.فاصله گیری علم کلام از دانش‌های دیگر این جدائی نه تنها سبب افول کلام و اعتبار آن شد بلکه دانش‌های زیرین (نظیر فقه و اخلاق) را نیز دچار نقص و کمبود ساخت. ه) راهکارهای نوسازی دانش کلام هر چند از محورهای بالا می‌توان به راهکارها نیز راه یافت، اما سه محور در مسیر تحول دانش کلام بیش از سایرین اهمیت دارند: 1.کلام بر محور «معارف وحیانی» توسعه و‌تکامل یابد و‌ قرآن و روایات اهل بیت(ع) در متن اندیشه‌ورزی‌های کلامی ورود یابد. 2.پاک‌سازی و نوسازی در چارچوب و‌ روش‌شناسی دانش کلام جدی گرفته شود. این مهم هم در مورد روش‌های گذشته و هم‌در مورد روش‌های جدید پیشنهاد می شود. 3.حوزه ها و نیازهای نو و درگیر به یک اولویت اساسی در علم کلام تبدیل گردد و‌ تلاش در جهت پاسخگوئی تخصصی و حرفه‌ای به معضلات فکری موجود در بین قشر جوان و ورود در آسیب‌های فرهنگی مورد اهتمام اصلی قرار گیرد.

هدف از کتاب سیری در تفکر کلامی معاصر، شناخت طلاب و دانشجویان عرصه کلام و اندیشه از جریان های فکری - کلامی، شخصیت ها و متفکران نامدار و تأثیرگذار آنها در دو قرن اخیر است. موضوعات کتاب شامل تبیین حدود زمانی و مکانی تحقیق، نقش تفکر شیعی در این مقطع و جریان های پیش آمده در آن همراه با تعریف و تبیین مصادیق و ویژگی های مربوطه است. بحث در منطقه عرب جهان اسلام، به ویژه مصر و به تفصیل از بنیان گذار و شخصیت تأثیرگذار آن سیدجمال الدین اسدآبادی سخن گفته شد. در ادامه، اصول فکری، آراء و دیدگاه های کلامی او در عرصه های گوناگون با استناد به مجموعه آثارش بیان شد. همچنین خدمات، حسنات، آراء و اندیشه های شاگرد نامدارش امام محمد عبده بیان شد. اشاره ای نیز به سید عبدالرحمن کواکبی، از سید محمد رشید رضا بحث شده و ضمن تبیین قرائن و شواهد تأثر او از تفکرگاه سلفی گری، برخی از دیدگاه های مثبت و منفی آنان در مباحث کلامی گزارش و گاه نقد شده است و در پایان بخش به روشنفکران سکولار هم چون علی عبدالرزاق و قاسم امین و نو معتزلی ها مانند حسن حنفی و عابد جابری و امین خولی و ... اشاره شده است.

---

این کتاب پژوهشی در مسائل کلامی امامت است . نویسنده در قالب پاسخگویی به مخالفان ، جنبه های مختلف امامت را در عقاید شیعی بررسی کرده است . در ابتدا از فلسفه و چیستی امامت و ضرورت شناخت امام بحث شده است . پاسخگویی به اشکالات مطرح درباره نظریه امامت ، از قبیل بدعت آمیز بودن ، ناسازگاری آن با دموکراسی ، ناسازگاری مهدویت با دموکراسی ، موروثی بودن امامت ، امامت در کودکی و ... از جمله مباحث فصل دوم کتاب است . در فصل سوم به جوانب مختلف نظریه ناسازگاری امامت با اصل خاتمیت ، پاسخ داده شده و عصمت ، ولایت ، علم و حجیت امام مورد بررسی قرار گرفته است . فصل چهارم و پنجم کتاب با توجه به جنبه های تاریخی ، از موضوع نصب سخن گفته و به شبهات نبودن نصب در روایات نبوی ، عامل تفرقه بودن نصب ، عدم احتجاج امام علی ع به اصل نصب ، عدم اقدام حضرت برای تصدی حکومت و ... پرداخته شده است . در فصل آخر به اشکالات مربوط به صفات امام پاسخ داده شده است . بحث درباره علم غیب امامان ، عصمت امامان ، حجیت امامان ، ولایت امامان و ... از جمله موضوعات این فصل از کتاب است . پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۲ این کتاب ۵۵۲ صفحه ای را منتشر کرده است .

آفرينش انسان از جمله مباحث مورد توجه اهل فكر و انديشه از گذشته های دور بوده است. در دو قرن اخير با طرح فرضيه داروين مبنی بر تكامل آفرينش، موافقان و مخالفان نه فقط در جهان اسلام، بلكه در جهان غرب نيز به طرح مواضع خود پرداختند. جريان پيش آمده در علم گرايی و علم زدگی نيز در رواج و گسترش طرح اين بحث بی تأثير نبود. وجود آيات نسبتاً متعدد قرآن كريم درباره آفرينش انسان، طرح شبهات و پرسش ها توسط مادی گرايان و علمززدگان در تعارض علم و دين، به ويژه با استناد به نظريه تكامل، مفسران و انديشمندان اسلامی را واداشت تا با هدف تبيين و تفسير آيات و پاسخ گويی به شبهات و ابهامات به طور مستقل يا در ضمن بررسی و تفسير آيات مربوطه به تفصيل به واكاوی مسئله بپردازند كه در كل می توان ديدگاه های آنان را در سه موضع تأييد، رد و سكوت گزارش كرد. در اين مقاله با جانبداری از موضع دوم به نقد مبانی برداشت های موضع اول در تفسير آيات مربوطه با محوريت كتاب « خلقت انسان » مرحوم دكتر يدالله سحابي پرداخته شده است.

مبحث عقلانیت همواره یکی از موضوعات چالش برانگیز در میان نحله‌های مختلف فلسفی-کلامی اسلامی و حتی غیر اسلامی است. فضا و شرایط متفاوت حاکم بر هر نحله فکری، برداشت‌ها و تفاسیری متفاوت از جایگاه عقل و عقلانیت به دست می‌دهد که برخی را دچار افراط و برخی را گرفتار تفریط کرده است. محمد ارکون با گزینش جانب افراط شأن عقل را تا حد حاکمیت مطلق بر زندگی بشر بالا برده و بی توجهی به آن را از علل اصلی انحطاط مسلمین برمی‌شمارد. او برای انجام رسالت علمی خود در نقد عقل اسلامی از دو روش آسیب‌شناختی و تطبیقی بهره می‌گیرد. به نظر او آسیب‌های عقل دینی مانند فراتاریخی بودن، نقش اسطوره‌ای داشتن، ناسازگاری با ایمان، عصبیت و دگماتیک بودن و ... موجب انحطاط و عقب افتادگی مسلمانان شده است. تلقی او از عقل دینی در قالب عقل غالب در جهان اسلام و بی‌توجهی به ویژگی‌ها و امتیازات و کارکردهای عقلانیت اسلام اصیل، باعث اشتباه او در آسیب‌شناسی عقل دینی شده است.

مسألة‌ نبوّت پس از اصل توحید، از جایگاه ویژه و نقش تعیین کننده‌ای در نظام فکری و اندیشة‌ دینی برخوردار است. متکلّمان امامیه بیش از سایر متکلّمان مکاتب کلامی، به تعریف اصطلاحی نبی اهتمام داشته‌اند و با توجّه به مبدأ اشتقاق این واژه، تعاریف مختلفی ارائه نموده‌اند. تحلیل این تعاریف نشان می‌دهد که آنها در مقام تبیین مفهوم نبی، به مؤلّفه‌هایی چون «هویت بشری»، «هویت واسطه‌ای» و «هویت اِخباریِ» نبی، اشاره کرده‌اند. سرّ توجّه متکلّمان اسلامی به مسألة‌ هویت بشری نبی، از آن روست که بشر بودن پیامبران در ارتباط مستقیم با بسیاری از مسائل کلامی مرتبط با نبی و نبوّت، از جمله «امکان وحی الهی به پیامبران»، «برتری پیامبران بر فرشتگان»، «امکان عصمت پیامبران»، «رویکرد اختیارگرایانه در عصمت پیامبران» و «اسوه و الگو بودن پیامبران» است. هویت واسطه‌ای نبی، ناظر به ارتباط دو سویة پیامبر با خدا و مخاطبان وحی و فارق میان پیامبر و امام است. هویت اِخباری نبی نیز به بعد اجتماعی و تبلیغی پیامبر و همسانی نبی با رسول در مسئولیت خطیر ابلاغ وحی الهی به مردم اشاره دارد.