آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظریۀ «حدوث اسمی» از نوآوری های حکیم سبزواری است. سخنان ایشان نه تنها خالی از ابهام و پیچیدگی نیست، بلکه گوناگون است و گاه ناسازگار به نظر می رسد؛ اما با تأمّل در آثار وی، به نظر می آید نظریّۀ او تطوّر سه مرحله ای داشته و وی این نظریه را به سه شکل تفسیر کرده است. شارحان معمولاً فقط به تفسیر اوّل توجه کرده اند. دقت کردن به این مراحل و تفسیرهای سه گانه، ناسازگاری سخنان گوناگون وی را توجیه می کند. مقالۀ حاضر، این مراحل یا تفسیرهای سه گانه را گزارش، تحلیل و نقد می کند. در مرحلۀ اوّل، مقصود از «اسم» در حدوث اسمی، اسم عینی (مقابل اسم لفظی) است. در مرحلۀ دوم نیز مقصود اسم عینی است؛ اما تمام اسماء عینی، حادث اسمی نیستند. بلکه برخی از اسما، مانند اسماء حُسنی، قدیم اسمی اند. در مرحلۀ سوم، مقصود از اسما، اسماء عینی نیست، بلکه منظور فقط ماهیّات موجود در ذهن است.

بحث از نسبت ميان تجربۀ اخلاقي و تجربۀ ديني که با مبحث رابطۀ دين و اخلاق نيز مرتبط، ليکن بحثي مستقل از آن است، در تصوير ميزان قرب اخلاق مداري و دين مداري اثرگذار است. در مقالۀ حاضر، براي تعيين اينکه چه نسبتي ميان اين دو تجربه برقرار است، پس از بيان ويژگي هاي مشترک تجربۀ اخلاقي و تجربۀ ديني، تلاش مي شود تا مقصود از تجربۀ اخلاقي و تجربۀ ديني بيان شود و آنگاه با استفاده از تقسيم شش گانۀ ديويس دربارة انواع تجربه هاي ديني، و سنجيدن نسبت هر يک از آن اقسام با تجربۀ اخلاقي، نسبت تجربۀ اخلاقي با تجربۀ ديني شناسايي گردد. در اين راستا، ديدگاه تباين تجربۀ اخلاقي و تجربۀ ديني و ديدگاه اتحاد آن دو نيز مورد بررسي قرار مي گيرد. حاصل آنکه نمي توان هر تجربۀ اخلاقي اي را تجربۀ ديني شمرد. همۀ مصاديق اين دو نيز يکسره از يکديگر جدا نيستند، بلکه نسبت ميان تجربۀ اخلاقي و تجربۀ ديني عموم و خصوص من وجه است.

در قالب پی دی اف

حكيم سبزواري اگرچه همانند صدرالمتألهين از طرفداران نظرية اتحاد عاقل و معقول است اما بر خلاف وي، در باب برهان تضايف ـ‌كه مهمترين برهان صدرالمتألهين براي اثبات اين نظريه است‌ـ سخنان گوناگوني گفته و مواضع متفاوتي اختيار كرده است؛ گاه آن را ناتمام خوانده و اشكالات آن را برشمرده، گاه تقريري ديگر از آن بدست داده و گاه آن را تمام دانسته و به دفاع از آن پرداخته است. اين مقاله به گزارش، تحليل و بررسيِ سخنان گوناگون حكيم سبزواري دربارة برهان تضايف اختصاص دارد. حاصل آنكه تلقيِ حكيم سبزواري از برهان صدرالمتألهين، تلقيِ خاصي است كه در برخي موارد با كلام ملاصدرا سازگار نمينمايد و بر استدلالهاي وي براي رد آن برهان نيز اشكالهايي وارد است اما در مجموع ميتوان گفت مـواضـع گـونـاگـون او كمـابـيـش بـا يـكـديـگـر هماهنگند.

یکی از براهین صدرالمتألّهین برای اثبات حرکت جوهری برهان از طریق تلازم میان طبیعت و آثار و حرکات آن است. حکیم سبزواری با این برهان به مخالفت برخاسته، و آن را صرفاً دلیلی الزامی و جدلی، مطابق با مبانی اشراقی، و ناسازگار با مبانی صدرالمتألّهین دانسته است. اشکالات حکیم سبزواری نشان می‌دهد که این برهان با تقریری که صدرالمتألّهین از آن به دست داده است تمام نیست. شهید مطهّری کوشیده است با بازسازی و تقریر جدید این برهان، آن را به برهانی تامّ تبدیل کند. این بازسازی ـ گرچه دارای ابهاماتی است و با تقریر صدرالمتألّهین کاملاً همخوان نیست ـ بحث علمیِ مربوط به برهان یادشده را ارتقا و روشنی بیشتر بخشیده است (به‌ویژه اگر بر اساس علّیّت تحلیلی بازخوانی شود). امّا اوّلاً پیشرفتِ حاصل‌شده نشان‌دهندۀ نادرستیِ تأمّلات و اشکالات حکیم سبزواری در مورد تقریر صدرالمتألّهین نیست و ثانیاً آنچه گشوده شدنِ افق جدید و ارتقای این بحث را باعث شده تأمّلات و چندوچون‌های حکیم سبزواری بوده است.

شیخ اشراق، حکیم سهروردی در مقابل دو نظریّۀ رایج‌ترِ «انطباع» و «خروج شعاع» در زمینۀ کیفیّت اِبصار، به نظریّۀ سومی قائل شد که بر اساس آن، در هنگام اِبصار، نَفْس آدمی علمِ حضوری اشراقی به خودِ اشیای دیدنی پیدا می‌کند، نه آنکه صرفاً از رهگذر صورت‌های ادراکی آنها را ادراک کند. صدرالمتألّهین نظریّۀ سهروردی را مبتلا به اشکال دید و به نقد دیدگاه او پرداخت. نقدهای وی در اسفار، در قالب چهار اشکال ارائه شده است. حکیم سبزواری که سعی در توجیه نظریّۀ سهروردی داشته، به دفاع از وی در مقابل نقدهای صدرالمتألّهین برخاسته است. این مقاله به گزارش و نقد و بررسی پاسخ‌های چهارگانۀ حکیم سبزواری به اشکالات صدر المتألّهین اختصاص دارد. پاسخ‌های یادشده در مجموع سبب روشن‌تر شدن برخی از جوانب بحث، و روشنگری در جهت گشوده شدن راه‌های تازه گردیده است، امّا هیچ یک در پاسخگویی به آن اشکال‌ها تمام نیست، بلکه هر کدام نیازمند تتمیم است.

باور پرآوازه ابن‌سينا درباره معاد آن است که معاد هم روحاني است و هم جسماني امّا او در رساله اَضحويّه، آشکارا معاد جسماني را نادرست شمرده و در ردّ آن به استدلال پرداخته است. در اين مقاله که به گزارش، تحليل و نقد سخنان ابن‌سينا در بيان اين ديدگاه و نيز ربط و نسبت آن با ديدگاه رايج او اختصاص دارد، روشن شده است که دلايل ابن‌سينا براي انکار معاد جسماني ناتمام بوده و امکان اين معاد را ردّ نمي‌کند. از اين‌رو، با توجّه به نصوص فراوانِ تأويل‌ناپذير قرآن و روايات، از پذيرش معاد جسماني گزيري نيست. البته داوري درباره ارتباط اين ديدگاه با ديدگاه رايج او و اينکه ديدگاه نهايي او چيست، آسان نيست امّا مي‌توان گفت که وي در آثار بعدي خود از شدّت مخالفت با معاد جسماني کاسته و حتي در پاره‌اي از آنها، به پذيرفتني بودن آن اعتراف کرده است.