آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در روزگار ابوحنیفه نگاهها به اهل بیت متفاوت بود. جدا از برخی عثمانی مذهبان حجاز و اهل حدیث عراق گروههای متعدد یبه عنوان شیعه شناخته می شدند برخی صرفا به دلیل دوستی اهل بیت و نقل فضائل ایشان شیعه نام گرفته بودند که از آنان با عنوان شیعه محب یاد می شود. در این میان ابوحنیفه فراتر از یک شیعه محب و شاید بتوان گفت که حتی فراتر از یک شیعه سیاسی بوده و به مرجعیت علمی اهل بیت نیز باور داشته است. او در بعد سیاسی و در باب امامت و خلافت اسلامی دیدگاهش منطق بر دیدگاه زبدیه است یعنی ضمن پذیرش خلافت خلفای راشد و اعتقاد به افضلیت امام علی ع نسبت به عثمان پس از ایشان به امامت و خلافت امام حسن مجتبی ع معتقد بود و بعد از ان حضرت نیز امامت و خلافت را حق فرزندان امام علی ع از بطن فاطمه می دانست. با این حال وی برای خود استقلال در نظریه پردازی قائل بوده است و نمی توان وی را در اندیشه های فقهی و کلامی اش تابع و کمال اهل بیت ع دانست. باید افزود که اندیشه های وی در عرصه کلام بیشتر از خوزه فقه به مکتب اهلیت ع نزدیک است. او ضمن تلمذ نزد صادقین و زید بن علی ع روابط دوستانه ای با امامان اهل بیت ع برقرار نموده بودو به اکرام و احترام ایشان می پرداخت و آنان را بهترین و عالمترین افراد عصر خود می دانست. وی نه تنها علی رغم اصرار دو حکومت اموی و عباسی هرگز حاضر به همکاری با آنان نشد و هیچگاه مشروعیت این دو دستگاه را نپذیرفت بلکه از قیامهای علویان بر ضد آنان نیز به حمایت بسیار جدی پرداخت و سرانجام به دلیل همراهی با علویان و عشق به اهل البیت ع و وجود رگه های شیعی در او توسط منصور عباسی به زندان افتاد و به احتمال زیاد در اثر خوراندن زهر در زندان به شهادت رسید. اکثر روایات و مناظراتی که در برخی منابع شیعی و سنی آمده و حاکی از روابط تیره صادقین ع با ابوحنیفه است به لحاظ متنی و سندی پذیرفتنی نمی نماید و از هر دو جهت دارای مشکل است. گروههای منسوب به ابوحنیفه طیفهای گوناگونی هستند که از آن میان می توان دسته های ذیل را نام برد: الف) حنفیان کلامی و عدلگرا (که جزء پیروان اولیه ابوحنیفه بوده و امروزه وجود ندارد). ب) حنفیان اهل سنت و جماعت (ماتریدیه، طحاویه، بربلویه و دیوبندیه) ج) حنفیان دوازده امامی و صوفی مسلکان د)حنفیان سلفی. از این میان نزدیکترین دسته به مکتب اهل بیت ع و تشیع حنفیان دوازده امامی و دورترین گروه حنفیان سلفی هستند. عامل دوری برخی حنفیان از مکتب اهل بیت ع و تشیع عوامل ذیل بوده است1. افول مکتب کلامی و عدلگرای حنفی و گسترش مکتب حنفی اهل سنت و جماعت.2. نفوذ بخاری و صحیح او در میان حنفیان 3. دعوای سیساسی عثمانیان و صفویان 4. نفوذ وهابیت و سلفیه در میان حنفیان

علم کلام علمی است که در آن از ذات، صفات، افعال خداوند، حدوث و قدم و احوال ممکنات از مبدا و معاد و جبر و تفویض امامت و نبوت و .... با ادله منطقی و فلسفی بحث میشود. یکی از اصول اعتقادی خوارج این است که حکم تنها از آن خداوند است در اندیشه خوارج هر کس گناه کبیره مرتکب شود کافر به حساب می آید. امام رضا ع می گوید: اسلام غیر از ایمان است. هر مومنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مومن نیست. معتزله می گویند: مرتکب گناه کبیره نه کافر مطلق است و نه مومن مطلق،‌بلکه در وسط این دو قرار دارد. گروه معتزله شفاعت را مخصوص مومنان میدانند نه گناهکاران، میگویند: شفاعت ترفیع درجه مومنانند نه بخشیدن گناهان کبیره. بعضی از غلات اباحی مسلک بودند میگفتند: هر کس امام را شناخت در انجام هر کاری آزاد است. یکی از عقاید غالیان تفویض است به این معنی که خداوند امامان را به صورت ویژه ای خلق کرده است و کار جهان و افعال بندگان را به امامان واگذار کرده است. زیدیه عصمت را شرط امامت نمیدانند و وجود دو امام در یک زمان را در دو منطقه جایز میدانند. واقفیه کسانی هستند که به امامت امام کاظم توقف کردند و امامت امام رضا را نپذیرفتند. امام رضا درباره واقفیه میگوید: بهودی زندگی می‌کنند و زندیق می‌میرند. اهل حدیث معتقدند که خداوند دست صورت، چشم، ..... دارد و با چشم دیده می‌شود.

رستگاری موضوعی است که از ابتدای خلقت ذهن بشر را به خود مشغول کرده است؛ ازاین‌رو تمام ادیان و مکاتب جهان سعی کرده‌اند با توجه به متون اصیل خود به این دغدغه آدمی پاسخی درخور و شایسته بدهند. برخی از پاسخ‌ها به قدری تنگ‌نظرانه است که رستگاری را تنها در چارچوب فرقه خاصی معرفی کرده است؛ ازهمین‎رو رستگاران به خود این اجازه را داده‌اند که حکم به شقاوت دیگران بدهند و آنان را مستحق عذاب بدانند! ملاصدرا فیلسوف شهیر اسلامی با نگاهی عقلی همراه با تأییدات نقلی تصویر زیبایی از رستگاری ترسیم می‌کند که می‌تواند معضلات زندگی مردم فرق و ادیان مختلف را در کنار یکدیگر به زیبایی حل کند. با بررسی دیدگاه ملاصدرا او را گاهی انحصارگرا می-یابیم که فقط مؤمنان مسلمان را اهل نجات می‌داند و گاهی او را شمول‎گرایی می‌بینیم که مسلمانان افتخاری زیادی را به ما معرفی می‌کند و گاهی نیز وی با تشکیکی‌دانستن نجات و مراتب فهم، خود را کثرت‎گرا معرفی می‌کند. اما دیدگاه جامع و نهایی وی را نظریه‌ای عقلانی و فراتر از این نظریه‌ها می‌یابیم.

پیوست در منابع دیجیتالی

میزان اثرگذاری عالمان دین از بررسی دیدگاه‌های آنان امکان‌پذیر است. محمدامین استرآبادی، که به‌عنوان مؤسس یا مروج مکتب اخباری شناخته می‌شود، از این مقوله جدا نیست. بررسی آثار و اندیشه‌های مکتب اخباری، به‌خصوص بنیانگذار آن، از دیرباز مورد توجه جدی پژوهشگران بوده است. با اینکه اغلب کتب باقی‌مانده از استرآبادی از نظر حجم به حوزه‌های فلسفه و کلام مربوط می‌شود، نه بررسی کامل موضوعات فلسفی و کلامی و نه ایجاد یک روش منسجم اعتقادی، هیچ‌یک، جزو اولویت‌های او نیستند. اگرچه شاید در نگاه اول او هیچ علاقه‌ای برای ارائه دیدگاه‌های کلامی نداشته باشد، با بررسی مسئله علم الهی از دیدگاه او متوجه خواهیم شد که تعمیق و بررسی همه جوانب این موضوع مهم مورد اهتمام این عالم اخباری نیز بوده است. در این موضوع، استرآبادی در چهار اثر مهمش: المباحث الثلاثه، الفوائد الاعتقادیه، الفوائد المکیه و دانشنامه شاهی، علاوه بر بحث پیرامون کیفیت علم الهی و اشاره به دیدگاه‌های اندیشوران مسلمان، به مباحث دیگری همچون امکان علم الهی، ذاتی یا فعلی بودن علم الهی، کیفیت علم الهی و تأخیر یا عدم تأخیر آن می‌پردازد.

اگرچه نومعتزله با خوانشی که از اسلام دارد، پیامدهای مهمی را در پی داشته است، اما در چیستی و تبار آن ابهام و التباس وجود دارد. برخی متفکران از نومعتزله متقدم و متاخر سخن گفته­اند. نومعتزلۀ متقدم را به سردمداری سید جمال و عبده و نومعتزله متاخر را عموماً به افراد چند دهه اخیر مصری اختصاص داده­اند؛ در حالی که نوعاً از جریان نومعتزله هندی غفلت ورزیده و موطن اصلی جریان اعتزال نو را مصر معرفی می­کنند. به همین جهت مسئله اصلی، تبیین ابعاد مفهومی و عینی نومعتزله هندی و مصری متقدم و رابطه هر یک با دیگری است. این نوشتار از طریق مراجعه به منابع کتابخانه­ای با روش تبیینی و تحلیلی به آثار گلدزیهر یعنی اولین نفری که عنوان نومعتزله را بکار برده و به جریان­شناسی این دو طیف پرداخته مراجعه می‌کند. وی، معاصر دو جریان مصری و هندی بوده، آثار و منابع علمی آنان را مورد مطالعه قرار داده و جلساتی را نیز با سید جمال داشته است. نامبرده معتقد است، اگرچه میان این دوجریان، قرابت هایی وجود دارد، اما نمی‌توان آن دو را کنار یکدیگر قرار داد. به همین منظور، نسبت به نومعتزلی بودن مصریان دیدگاهی انکاری اتخاذ کرد و بیشتر تمایل دارد تا آنان را جریانی نزدیک به وهابیت توصیف کند؛ اگرچه شواهدی نیز بر خلاف این توصیف ارائه می‌کند. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، فرق‌گذاری میان جریان هندی و مصری امر صحیحی است، اما با توجه به گسست عمیق جریان هندی با معتزله قدیم، نامیدن این جریان با عنوان نومعتزله قابل خدشه است. چنانچه این جریان نومعتزله نامیده شود، با توجه به قرابتی که با اندیشه های نومعتزله چند دهه اخیر مانند ابوزید دارند، می‌توان از آنان با عنوان تبار این افراد یاد کرد.

یکی از مسائلی ‌که سلفیه امروزه به آن می‌پردازند، مسئلۀ روش‌شناسی در برخورد با مسائل اعتقادی است. در واقع، آنان با ابداع چنین روشی کوشیده‌اند برای مشروعیت بخشیدن به عقاید خود، مسئلۀ مخالفت با سلف را مطرح نمایند تا بدین‌وسیله عقاید خود را به دیگر مسلمانان تحمیل نموده و تنها خود را میدان‌دار اندیشه و تفکر اسلامی معرفی کنند. ازاین‌رو شناخت روش و مبانی آنان در مسائل اعتقادی برای روشن ساختن ابعاد تفکرات این فرقه، ضروری است. این جریان فکری معتقد است عقل در فهم معارف، شایسته نبوده و بنابراین باید به نقل مراجعه نمود. در باور آنان، فهم سلف صالح از همة فهم‌ها برتر بوده و به واقعیت نزدیک‌تر است. نویسندگان می‌کوشند در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی را بیان نمایند. در پایان این نتیجه به دست آمد که سلفیه برای تبیین مسائل اعتقادی، روش‌هایی را اتخاذ نمودند که مهم‌ترین آن به این شرح است: در شناخت معارف، فقط نقل را قبول دارند؛ برای علوم عقلی جایگاهی قائل نبوده و توجه تام به فهم سلف دارند؛ در معناشناسی تأویل در آیات و روایات را به شدت انکار می‌کنند. روش سلفیه در برخورد با مسائل اعتقادی، پیامدهایی تلخی به همراه دارد؛ نظیر ارزش‌ستیزی از علوم عقلی، نوعی انحصارگرایی و مطلق‌گرایی در فهم سلف صالح، پذیرش تشبیه و تجسیم در آیات و روایات.

امور در نگاه ابن­تیمیه به دو قسم مایقدر و مالایقدرعلیه­الاالله (مقدور مخلوق و مقدور خداوند) تقسیم شده و استغاثه در امور خارق­العاده در قسم دوم گنجانده شده و حکم شرک برای آن صادر شده‌‌ است؛ در حالی­که این تقسیم، مبتلا به اشکالاتی است؛ از جمله اینکه: اولا: تقسیمی جامع نیست؛ ثانیا: ملاکی غیر منضبط است؛ ثالثا: ملاکی شرک­آلود یا جاهلانه بوده که به کفر نزدیک­تر است تا ایمان؛ رابعا: نشان­دهنده عدم وحدت سیاق در تقسیم امور است؛ این نگاه نامتوازن به امور، منجر به ابتلا به شرک در امور مقدور شده است؛ همچنین، منجر به کفر، به­واسطه انکار و تاویل آیات قرآن در نسبت دادن امور غیر مقدور به انبیا و اولیا و تنزل انسان به رتبه یک حیوان طبیعی، به­واسطه انکار رسیدن او به قدرت­های الهی شده‌ ‌است؛ لذا تفکر سلفیه، عناصر تفکری مشرکانه و کفرآلود و ضد انسانی را در خود جمع کرده ‌‌است.