آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله مسائلی که متکلمان مسلمان بدان پرداخته‌اند، چیستی هویت انسان و چگونگی تداوم این هویت در عالم دنیا و عوالم بعدی است، به طوری که با موضوعات مختلفی از «عدل الاهی» در ارتباط است. بر اساس اصل عدالت الاهی، وجودِ انسان در حرکت خویش از عالم دنیا به آخرت دارای وحدت و پیوستگی وجودی است تا ثواب و عقاب در آخرت به همان فردی تعلق بگیرد که در دنیا استحقاق آن را یافته است. بر این مبنا، تحقیق حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: «وحدت و پیوستگی وجود انسان در دنیا و آخرت در نظر فیاض لاهیجی و امام ‌خمینی چه معیاری دارد؟». پاسخ طبق دیدگاه برگزیدهٔ کلامی این دو عالِم در باب وحدت هویت و پیوستاری وجود آدمی در دنیا و آخرت بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که فیاض لاهیجی در بیان معیار این وحدت به عالم برزخ یا مثالی قائل نمی‌شود؛ بلکه بر اساس حقیقت وجودی انسان (نفس مجرد) و تعلق‌گرفتن بدنی غیر از بدن دنیایی (ولی مشابه آن) به نفس، ادله خویش را مطرح می‌کند؛ اما در تبیین موسوی خمینی وجود عالم مثال (برزخ) و بدن برزخی یا مثالین (بدنی رقیقه و لطیفه) اهمیت بسزا دارد. این پژوهش به روش تطبیقی و شیوهٔ گردآوری کتاب‌خانه‌ای انجام شده است.

مدرسه‌ کلامی حله، از کانون‌های علمی شیعی به‌شمار‌ می‌رود که در خلال قرن‌های ششم تا هشتم، علمای بسیاری در آن بالیدند. سید‌ بن ‌طاووس (م 665) و ابن ‌فهد ‌حلی (م 841)، دو تن از متکلمان در مدرسه حله هستند. حیات آن‌ها در دو برهه‌ زمانی متفاوت بود؛ به‌گونه‌ای که سید‌ بن ‌طاووس در پایان عصر خلافت عباسی و آغاز حکومت ایلخانان مغول می‌زیست که در اندیشه سیاسی شیعه، جائر خوانده‌ می‌شدند؛ اما ابن ‌فهد ‌حلی حدود دو قرن بعد، در دوره‌ای که این حکومت‌های جائر متلاشی شده، حکومت‌های ملوک الطوایفی سر‌برآورده و شمار شیعیان نسبت به قبل فزونی ‌یافته ‌بود، متولد ‌شد. این اختلاف زمانی سبب ‌شد که این دو اندیشمند شیعی در عین حال که هر دو پیرو جریان فقهی - کلامی در مکتب حله بودند، اندیشه‌های سیاسی متمایزی داشته باشند و نوع خط مشی آنان در برخورد با حاکم جائر متفاوت باشد. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی - تحلیلی انجام‌ شده‌ است، با به‌کارگیری منابع کتابخانه‌ای و نقد گزارش‌های موجود در آنها، به بررسی تطبیقی اندیشه‌ سیاسی سید بن‌ طاووس و ابن ‌فهد ‌حلی پرداخته‌ایم.

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

درحاليكه محدثان و محدث متكلمان كوفه و قم، قولِ به حيات پيشينِ اهل بيت ع و عموم انسان ها را پذيرفته بودند، متكلمان بغداد، از جمله شيخ مفيد، سيدمرتضی و شيخ طوسی، موضعی منفی در برابر اين قول اتخاذ كرده اند. مقاله حاضر می كوشد، به عوامل نظری روی گردانی ايشان از اين موضع بپردازد. اين عوامل نظری، از آنچه خود اين متكلمان به تصريح يا تلويح بيان كرده اند، به دست می آيد. اين مقاله نشان می دهد، اتخاذ رويكرد تأويلی به روايت، قول به عدم حجيت خبر واحد، عارضی بودن و قائم به نفس نبودن روح، بطلان غلو، بطلان تناسخ كه لازمه قول به حيات پيشين است و ياد نياوردن ماجرای حيات پيشين، مبانی و ادله ای بوده كه بغداديان را به انكار حيات پيشين سوق داده است.

میر معزی و مدرسی در عین افتراق در چند نکته اشتراک دارند: هر دو غالیانی از قبیل ابوالخطاب و متهمان به غلوی نظیر مفضل را متعلق به یک جبهه فکری و اجتماعی می دانند و در نهایت همه را غالی می دانند؛ هر دو به وجود یک جریان ضد غالیانه در امامیه در عهد حضور امامان یا پس از آن باور دارند.