آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

پرسش‌های اگزیستانسیل در واقع پرسش‌هایی درباره رابطه متقابل انسان و خدای هستند که از منظری انسانی مطرح می‌شوند و نه پرسش‌هایی درباره خدا بدون لحاظ این رابطه. پاسخ به این پرسش‌ها به درک عمیق‌تر انسان از رابطه‌اش با خدایش و در نهایت به تعمیق این رابطه کمک می‌کند.

هر یک از اضلاع سه گانه مثلث نظریه علمای ابرار، ارکان سه گانه نص، علم و عصمت را در باور به امامت ائمه اهل البیت ع تحت الشعاع قرار می دهد. القاء تطوّر شگرف در گزاره های باور تشیّع به امامت در طول تاریخ، مهمترین هدف این نظریه است. تردید در وجود نصّ بر امامت امامان اثناعشر، اکتسابی دانستن علم امام و انکار عصمت امامان در میان تشیّع اعتدالی و مورد تأیید ائمه اهل بیت ع در عصر حضور و انگاره غالیانه باور به این سه اصل در آن دوران، لبّ لباب این نظریه است و بر این اساس اعتقاد به امامت سیر تکاملی خویش را پیموده و در قرون چهارم و پنجم، شاکله امروزین را یافته و رفته رفته، فربه تر شده و از «علمای ابرار» به «ائمه معصومین» تغییر ماهیت یافته است. این تحقیق، به بررسی آرای و اندیشه های اعتقادی اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع در مسأله امامت پرداخته و وجود باور به نص بر امامت اهل بیت ع، علم الهی و لدنیّ امامان و اعتقاد به عصمت ایشان در عصر حضور از دریچه نگرش ایشان مورد مداقه قرار گرفته و در سه فصل سامان یافته است. تأکید بر اصحاب اجماع و بررسی آرای ایشان از دو حیث اهمیت دارد. نخست آن که آنان مورد تأیید ائمه اهل بیت ع بوده اند و دست یابی به عقاید ایشان در امامت، تا حد زیادی کاشف تأیید عقیده صحیح در آن باب از سوی امامان:خواهد بود. دوم اینکه اصحاب اجماع به دلیل مقبولیت عمومی در جامعه، به خوبی شایستگی نمایندگی از طیف شیعیان عصر حضور را داشتند و بررسی آرای آن قابلیت تعمیم به عموم جامعه شیعی عصر حضور را خواهد داشت. به رغم تصور اندیشمندان معاصر، شیعیان عصر حضور به ویژه اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، بر وجود نصّ بر امامت از سوی خداوند و پیامبر اکرم ص و ائمه پیشین ع باور داشته و آن را بهترین دستاویز تمسّک و اطاعت از امامان می دانستند. اصحاب اجماع، علاوه بر باور به گستردگی علم ائمه ع، در عین باور به بشر بودن ایشان، آنان را محدَّث و دارای ارتباط با منبع علم الهی دانسته، علم ایشان را در حال افزایش می دانستند. اصحاب اجماع نیز مانند بسیاری از اصحاب امامان: در عصر حضور، بر عصمت ائمه ع از گناه، خطا و اشتباه باور داشته و استدلالات عقلی و نقلی اقامه می کردند و برای فهم و القاء عصمت، بر اساس آموخته های خویش از اهل بیت ع، به آیات متعددی از قرآن کریم استناد می کردند. ارکان سه گانه نص، علم و عصمت در باور به امامت ائمه اهل بیت ع در میان اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق ع، استوار و پذیرفته شده بوده، عدم باور برخی از شیعیان به این ارکان، از تقصیر آنان در این مسأله حکایت دارد. بدون آن که شائبه غلو در اصحاب اجماع وجود داشته باشد، ایشان نمایندگی اعتقادی جامعه شیعی عصر حضور در اعتقاد به امامت را با رعایت این سه رکن داشته اند.

امروزه شیعه امامیه تنها راه نصب امام را نصّ جلی و خفی یا انجام‌دادن معجزه که نوعی نص فعلی است می‌داند و درباره ضرورت تعیین و نصب امام از طرف خدا و معرفی او با نص نبی یا امام پیشین، دلایل و براهین عقلی و نقلی متعددی مطرح می‌کند. برای اثبات و شناخت صفاتی مانند علم و عصمت که برای امام ضروری است، هیچ راهی جز تعیین الاهی و معرفی پیامبر وجود ندارد. بر این اساس، هر فردی که پیامبر (ص) بر امامت او تصریح و تنصیص کرده باشد امام است. اصحاب اجماع امامین صادقین (ع) از ثقه‌ترین شیعیان عصر حضورند که می‌توان به استناد باورهایشان در آن دوران، ریشه‌های تاریخی باور کنونی بر امامت را در دوره حیات ائمه (ع) پی‌جویی کرد. بر اساس وقایع تاریخی، ابراز عقاید و مناظرات ایشان با سایرین، می‌توان به این واقعیت دست یافت که به رغم نظر برخی از متفکران شیعی معاصر، در زمینه باور بر امامت ائمه اهل‌ بیت (ع)، در بدنه عمومی جامعه شیعی تطوری خاص که حکایتگر تکامل در این باور باشد به دست نمی‌آید و غالب شیعیان عصر حضور نیز همچون شیعیان امروز به منصوص از سوی خدا و رسول‌بودن امامان باور داشته‌اند.

این مقاله دیدگاه مایستر اکهارت را دربارة مراحل سیر باطنی انسان به سوی اصل خویش بیان می‌دارد. به نظر او، نقطة اوج این سیر عبارت است از بازگشت به واحد و یگانه‌شدن با او. بر اساس سخنان اکهارت، می‌توان در مجموع سه مرحلة اساسی را برای این سیر معرفی می‌کرد: 1) انقطاع یا تبتل، 2) تولد کلمه در نفس، 3) و فنای در ذات. این مقاله به توصیف صرف دیدگاه اکهارت بسنده نمی‌کند، بلکه از تفسیر نیز بهره می‌گیرد تا بتواند به سخنان نسبتاً غیر نظام‌مند اکهارت دربارة چند و چون این مراحل نظام ببخشد. از سوی دیگر آرا و اقوال اکهارت دربارة سیر باطنی انسان ترکیبی از آموزه‌های مسیحی و اندیشة افلاطونی را به نمایش می‌گذارد، ترکیبی که وصف عام عرفان مسیحی است. از این‌رو، مقالة حاضر به نوعی در پی تفکیک بین عناصر مسیحی و افلاطونی اندیشة اکهارت نیز بوده است و دست‌کم برخی از مفاهیم اصلی اندیشة وی را به تبار خویش ارجاع داده است. آمیزه‌ای که اکهارت از آموزه‌های مسیحی و اندیشة افلاطونی عرضه می‌دارد محصول یک تلاش نظری برای ترکیب این دو سنت فکری نیست، بلکه حاصل تفسیر و تأویلی است که اکهارت به هنگام استناد به کتاب مقدس به کار می‌گیرد.

یکی از وظایف مهم‌ متکلم تبیین آموزه‌های دینی است. منظور از «تبیین» در علم کلام آن است که متکلم گزاره اعتقادی را به گونه‌ای برای مخاطبان توضیح دهد که آنان تصویر روشن و واضحی از آموزه اعتقادی در ذهن خود بیابند. سید دلدارعلی نقوی، یکی از شخصیت‌های بزرگِ مکتب کلامی لکهنو در قرن سیزدهم هجری، در مهم‌ترین اثر کلامی‌اش با عنوان عماد الاسلام، از روش‌های متعددی در تبیین امامت بهره برده است. در این تحقیق با مروری بر نسخه خطی این کتاب روش‌هایی را که او در این مقام استفاده کرده استخراج کرده و برشمرده‌ایم. وی در تعریف امامت و تعریف نص جلی و خفی از روش تعریف مفردات، در مسئله وجوب امامت، عصمت، راه‌های تعیین امام و وجود یا فقدان نص از روش ذکر تاریخچه، در بحث حجیت اجماع و وجوب امامت از روش ذکر مبانی، در تشریح وجوب‌نداشتن نصب امام از جانب خداوند، معصوم‌نبودن امام و وجود دو امام در یک زمان از روش ذکر لوازم و پیامدها، در تبیین وجوب نصب امام بر خداوند و اینکه امام باید عالم به کل دین و افضل از مردم باشد از روش ذکر مثال و تشبیه،‌ در تبیین امامت از روش ذکر فواید و کارکردها و در موضوعات مختلف از جمله وجوب نصب امام و امامت حضرت علی j از روش استفاده از روایات بهره برده است.

توحید و اعتقاد به یگانگی باری‌تعالی محوری‌ترین آموزه در تعالیم همه انبیاء و رسولان الهی است. در دین مبین اسلام نیز تأکید ویژه‌ای بر آن شده است. در اندیشه اسلامی آموزه توحید در مراتب توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی قابل بحث و بررسی است. توحید ذاتی پروردگار در دو ساحت واحدیّت و أحدیّت تبیین می‌شود. با توجّه به اهمیّت این مسئله، این پژوهش آموزه واحدیّت و أحدیّت الهی را در مکاتب فکری امامیّه بررسی می‌کند. مکاتب مورد بررسی؛ مکتب نص‌گرایی، عقل‌گرایی کلامی، خردگرایی فلسفی و حکمت متعالیه می‌باشند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی آراء و اندیشه شماری از شخصیت‌های برجسته این مکاتب را به عنوان نمایندگان این مکاتب فکری، مورد بررسی قرار داده است. برآیند پژوهش حاکی از آن است که مفهوم و اصطلاح واحدیّت از ابتدا در اندیشه امامیّه و مکاتب فکری آن مطرح بوده و به معنای نفی هرگونه شریک، شبیه، نظیر و ثانی از ذات حق تعالی می‌باشد. مفهوم و اصطلاح أحدیّت نیز تحت عنوان نفی ترکیب و کثرت در ذات الهی در هر چهار مکتب مورد پژوهش، مطرح شده است. سیر تبیین این آموزه در بستر تاریخ اندیشه امامیّه نشان می‌دهد، رویکردهای متفاوت فکری به معنای استفاده از ابزارهای مختلف در تبیین معارف الهیّاتی، در عمق شناخت نسبت به آن معارف بسیار تأثیرگذار است. وحدانیّت الهی در تبیین متّکی بر نقل و عقل استدلالی به نفی هرگونه شریک و ثانی و ترکیب در ذات معنا شد؛ و در تبیین متکی بر عقل فلسفی، کشف و شهود و نقل وحیانی به نفی هرگونه وجودی غیر از وجود حق‌تعالی معنا می‌شود.

این تحقیق با استناد به آموزه‌های حدیثی، به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» می‌پردازد و مبنای دین‌شناسی کامل‌تری را پایه‌ریزی می‌کند که می‌تواند تلقی رایج از دین را ارتقا بخشد. دین در تعاریف متداول، به «شریعت» معنا می‌شود که در کامل‌ترین وجه، شامل سه حوزه «اخلاق، اعتقادات، احکام» است، اما مبتنی بر معارف وحی، عنصر اصلی و محوری دین به نحو ثبوتی، «ولایت» است که از «ولایت خداوند متعال» آغاز شده و از طریق «ولایت ائمه اطهار:» بر دیگر مخلوقات جریان پیدا می‌کند. «ولایت الهی»، جریان هدایت و سرپرستی انسان است که از مسیر انتخاب ارادی انسان (تولی) موجب رشد او می‌شود. در مقابل، جریان ولایت طاغوت قرار دارد که جریان ضلالت انسان است. هر دو جریان ولایت حق و ولایت باطل، ذیل «الوهیت» خداوند متعال است، ازاین‌رو الوهیت خداوند را می‌توان مصدر و خاستگاه دین به‌حساب آورد، اما حقیقت دین، از «ولایت الهی» شروع می‌شود و در مرتبه بعد، به «شریعت» می‌رسد. براین مبنا، «شریعت»، مناسک تولی و جریان «ولایت» است. در این تحقیق با روش استنادی به نصوص روایی پیرامون ولایت امام و دستهبندی آنها این فرضیه اثبات می‌شود که دین را می‌بایست بر محور «ولایت» تعریف نمود و نه «الوهیت» و «شریعت».

دیدگاه نفی صفات، یکی از نظریات در بحث وجودشناسی صفات الهی است. این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی، این نظریّه را در مدرسه کلامی اصفهان بررسی می‌کند. متکلمان مد نظر در این مدرسه عبارتند از: فیاض لاهیجی، ملا رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمّی، محمد باقر مجلسی و ملا صالح مازندرانی. نظریه نفی صفات در مدارس کلامی قبل نیز مطرح شده بود اما در این مدرسه، به خصوص توسط ملا رجبعلی تبریزی و قاضی سعید قمّی با صراحت بیشتری مطرح، و با استدلال های متعدد از آن دفاع شد. برخی متفکران این مدرسه در قالب نظریه نیابت، و نظریه اعتباریت، که بیان های دیگری از نظریه نفی صفات است، این نظریه را مطرح کردند. مهم ترین استدلال های نظریه نفی صفات در مدرسه کلامی اصفهان عبارت است از: تنافی اثبات صفت با آموزه توحید ذاتی به معنای نفی تعدّد و نفی ترکیب و نفی تشبیه؛ تلازم اثبات صفت با اثبات نقص و محدودیت و مخلوقیّت؛ عدم امکان توصیف ذات؛ روایات نفی صفت.

این نوشتار با روش تحلیلی‌انتقادی به مسئله تحریف قرآن و دیدگاه عالمان شیعه در باب آن پرداخته است. طبق ادعای شماری از مخالفان، شیعیان به تحریف قرآن باور دارند و از این‌رو برای این کتاب مقدسْ حجیتِ تام قائل نیستند. این در حالی است که آثار به‌جای‌مانده از قاطبه علمای شیعه در این بحث، صحیح‌نبودن این نسبت و احتمالاً بی‌صداقتی مفتریان در مطرح‌کردن این نسبت را نمایان می‌کند. چنانچه به‌تفصیل بیان خواهد شد، عالمان شیعه نه‌تنها به تحریف قرآن قائل نشده‌اند، بلکه ادله چهارگانه (قرآنی، روایی، تاریخی و عقلی) را در نفی مطلق تحریف ذکر کرده‌اند، که نگاه به سیر استدلال‌های دلالتگرِ تحریف‌نشدن قرآن، از حساسیت مداوم و اهتمام پایدارشان به این موضوع حکایت دارد. این‌چنین می‌توان ثابت کرد که رجوع شیعه به روایات ائمه (ع)، نه به معنای تضعیف منزلت قرآن، بلکه با توجه به حدیث ثقلین و صبغه تفسیری این روایات نسبت به کلام‌الله، خود دلیلی بر تحریف‌نشدن آن است.