آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در مغرب زمین علم که در زمان پیشامدرن غایت‎اندیش بود و شناخت غایت از مهم‎ترین ارکان آن تلقی می‎گردید در یک تحول معرفتی، نه‎تنها ضرورت غایت‎اندیشی از شناخت طبیعت انکار شد، بلکه مانع رشد علم و شکوفایی تجربه بشری دانسته شد و درنتیجه شناخت غایت از دستور کار عالمان علم طبیعی کنار گذاشته شد. درباره علم مدرن سه مسئله قابل طرح است: 1- تفاوت مبنایی علم پیشامدرن و پسامدرن و اینکه علم مدرن ادامه علم گذشته نیست، بلکه تفاوت ریشه‎ای با آن دارد. علم مدرن بر خلاف علم پیش از ظهور مدرنیته غایت‎گریز است. 2- نتایج تخریبی و فسادآور علم مدرن (غایت‎گریز). 3- نیاز علوم طبیعی به دین و وحی در شناخت غایات موجودات. این مقاله عهده‎دار بررسی مسئله اول است و با روش تحلیلی- توصیفی به تحلیل و بررسی فرایند تحول علم در حذف غایت‎اندیشی می‏پردازد. از نظر این مقاله علم طبیعی که در آغاز هدفش شناخت حقیقت و موضوعش با اندیشه غایی همراه بود، با ورود اندیشه مدرن و در یک فرایند تاریخی هدف و موضوعش تغییر کرد. بانیان علم مدرن هدف علم را بسط تسلط انسان بر طبیعت و موضوع آن را طبیعت بدون غایت دانستند. اندیشه تسلط بر طبیعت و غایت‎گریز‏ با نوشته‎های ‏راجر بیکن در قرن سیزدهم آغاز شد و با نظریات گالیله، فرانسیس بیکن، دکارت و نیوتن در قرن شانزده و هفده تکمیل گردید.

این مقاله به بررسی آراء اندیشمندان درباره رابطه «علیت» و «اختیار» در انسان پرداخته است. در بسیاری از موارد دیده می شود که متفکران به ناسازگاری این دو مقوله اشاره می کنند. عده ای از آن ها بر این باورند که اگر علیت پذیرفته شود، با توجه به ضرورتی که در اصل علیت وجود دارد، باید معلول نیز از وجودی جبری برخوردار شود و این با صدور اختیاری افعال از فاعل مرید ناسازگار است. همچنین ما ملاک اختیاری بودن فعل را صدور آن از جانب فاعل مرید می دانیم، اما اگر قدری دقیق بنگریم، می توان این ملاک را دچار خدشه کرد؛ آیا «اراده» خود امری ارادی است؟ اگر ارادی نباشد که ملاک اختیاری بودن فعل باطل می شود و اگر ارادی باشد سر از تسلسل در می آورد در نتیجه اختیار نفی می گردد. این گونه اشکالات باعث شده است تا نظریات متفاوتی در خصوص رابطه علیت و اختیار مطرح شود. در این تحقیق ضمن توضیح و دسته بندی رویکردهای مختلف، به بررسی انتقادی آنها نیز پرداخته شده است و در آخر نظریه ملاصدرا و تابعین ایشان که بهترین پاسخ برای رفع اشکال دانسته شده است، مورد تدقیق قرار گرفته است. *کلید واژه ها: علیت، اختیار، اراده، سازگاری علیت با اختیار

حقیقت جسم و جوهر مادی همواره مورد بحث و نظر میان فیلسوفان بوده است و نظرات مختلفی در مورد آن وجود داشته و دارد. لایب‌نیتس با ابداع مفهوم مناد و برشمردن اوصافی برای آن تبیین خاصی از حقیقت جسم می‌دهد. هدف پژوهش حاضر نقد و بررسی دیدگاه او در مورد جسم و ویژگی های آن بر اساس روش عقلی در حکمت اسلامی ‌می‌باشد. یافته تحقیق این است که او گرچه در مواردی همچون اثبات جوهریت برای جسم و ادراک تشکیکی برای مطلق جسم به حکمت متعالیه نزدیک می‌گردد اما با تعریف نادرستی که از مفهوم اتصال می‌دهد در پی آن است که برخلاف حکمت اسلامی‌امتداد را در جسم نه امری ذاتی بلکه امری ثانوی و عرضی معرفی کند. همچنین او با موهوم دانستن بُعد و امتداد در جسم، مفهوم «نـیرو» را بـه عنوان اصل اشیاء مطرح می‌کند در حالی که بنابر فلسفه اسلامی ‌نیرو عرض بوده و نمی‌تواند تشکیل دهنده جوهر و ذات جسم باشد.

یکی از موثرترین روشها در تبلیغ و بیان واقعیات، فن مناظره است. امام رضا (ع) با توجه به شرایط فراهم شده در زمان امامتشان، مناظراتی با گروه‌های مختلف و علمای ادیان و مکاتب دینی برگزار نمودند. عصمت امام و حجیت قول، فعل و تقریر ایشان و اتصال ایشان به منبع علم الهی نشان می‌دهد که بررسی مناظرات ایشان هم در بُعد روش-شناسی و هم در بُعد محتواشناسی می‌تواند کمک زیادی به علمای علم کلام باشد. احاطه و تسلط بر آیات و اخبار و استدلال به آنها، آگاهی از همه ادیان و مکاتب، استفاده از براهین عقلی، بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه، احترام و تکریم طرف مقابل، رعایت انصاف و سفارش به آن و سعه صدر و آرامش در مناظره از جمله روش‌های امام (ع) در مناظرات است. نحوه استدلال امام (ع) در اثبات وجود خدا، تبیین صفات حق تعالی و ارتباط خالق و مخلوق و بهره-گیری از سیر منطقی در بحث همراه با استفاده از براهین عقلی، راه را برای چگونگی گفتگو و مناظره متکلمان اسلامی با مخالفان روشن می‌گرداند. امام (ع) با تبیین وجود غلط و اشتباه در کتاب‌های انجیل و تورات و اثبات نبوت پیامبر اسلام (ص) طبق آن دو کتاب و تاکید بر عصمت پیامبران، ضمن تایید معجزه به عنوان راهی برای شناخت انبیاء الهی نشان دادند که تفاوتی بین پیامبران در این زمینه نیست و مسیحیان و یهودیان نباید یکدیگر را رد کنند. اثبات ضرورت امامت و جایگاه آن، پرهیز از غلو در حق ائمه (ع) و تبیین انتخاب امام از سوی خداوند، حقانیت مذهب شیعه را نشان داده، متکلمین را برای دفاع از این مذهب کمک می‌نماید. متکلمین شیعه با استفاده از بیانات امام رضا (ع)، توانستند برخی از سوالات و شبهات مطرح شده در زمینه توحید، نبوت، امامت و معاد را پاسخ گویند. می‌توان گفت بُعد ساختاری و روش مناظره امام رضا (ع) بیشتر از محتوای آن در علم کلام اسلامی اثر داشته است.

از تحلیل مفهوم لَختی یا اینرسی دو معنا برداشت می‌شود. به معنای مقاومت جسم در برابر تغییر حالت را همه قبول دارند، اما معنای دوم یعنی بقای جسم بر حالت سکون یا حرکت مستقیم‌الخط یکنواخت (قانون اول نیوتن)، متوقف بر این است که تعریف ما از حرکت و سکون چه باشد. اگر تعریف دکارتی یعنی حالت بودن حرکت و سکون را بپذیریم، معنای اخیر پذیرفتنی است، اما با تعریف ارسطویی سازگار نیست. ابن‌سینا قرن‌ها قبل نظریه میل را مطرح کرد؛ میل مقاوم او معنای اول لختی را در بردارد و میل محرک هم اگرچه شبیه معنای دوم آن است، اما وی نمی‌توانسته آن را بپذیرد، چون منتقد تعریف دکارتی از حرکت است. دیدگاه ابن‌سینا به نظر لایب‌نیتس شباهت دارد و معتقد است وجود میل محرک برای تداوم حرکت لازم است. از اهداف مترتب بر این پژوهش، به‌عنوان نمونه، توجه دادن به ظرفیت بالای اندیشه‌های فلاسفه اسلامی نظیر ابن‌سینا در تکامل مفاهیم و نظریه‌های فیزیکی است.

شخص‌انگاری خداوند یکی از مباحث نسبتا جدید الهیات غربی است که در فلسفه و کلام اسلامی مورد توجه واقع نشده است. در مبحث شخص انگاری خداوند پرسش اصلی آن است که به چه معنا می‌توان خداوند را شخص دانست؟ منظور از این سوال آن است که آیا خداوند ویژگی یا مجموعه‌ای از ویژگی‌هایی را دارد که بتوان بر اساس آنها او را به مثابه یک شخص قلمداد نمود؟ آیا از منظر آیات و روایات و همچنین حکمت متعالیه، می‌توان شخص انگاری خداوند را اثبات نمود؟ این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده می کند و ابتدا با بیان اینکه، حقیقت تشخص یک حقیقت و وصف بسیط و ممتاز در عداد سایر اوصاف نیست، نشان داده خواهد شد که تشخّص، وصفی مرکب گونه و مجموعه ای از اوصاف مختلف می‌باشد که جمع آن سبب شکل گیری آثار جدید می شود، از اینرو حدود ده معیار ضروری برای شخص انگاری مطرح می‌شود که بر اساس آن می‌توان قضاوت نمود که آیا از منظر حکمت متعالیه با تقریر علامه طباطبائی و شاگردان ایشان و همچنین منابع دینی، خداوند موجودی متشخص است یا نه؟ بر اساس یافته های این پژوهش با شواهدی که از منابع دینی خواهیم آورد، شخص وار بودن خدای دین اسلام، اثبات می شود. وهمچنین با اثبات کمالی دانستن وصف تشخص و با مبانی فلسفی چون نامحدود بودن، صرف الشیء بودن، بساطت و قاعده «معطی شی، نمی‌تواند فاقد شی باشد» و همچنین مشترک معنوی بودن اوصاف مشترک میان انسان و خداوند، می‌توان این وصف کمالی را با تجرید نقائص برای خداوند اثبات نمود و همچنین شواهد مختلفی برای این موضوع از حکمت متعالیه آورد و به چالش‌های جدی شخص‌انگاری خداوند، از جمله مسئله «وحدت وجود» با تقریر دقیقی که از حکمای اسلامی بیان شده است، پاسخ گفت و در نهایت شخص وار بودن خداوند را از منظر حکمت متعالیه اثبات کرد.

ضرورت علّى و معلولى از فروع مهم اصل علیت است و معناى آن به طورکلى عبارت است از ضرورى شدنِ وجود معلول هنگام وجود علت تامه اش (ضرورت بالقیاس) و از ناحیه آن (ضرورت بالغیر). این ضرورت که با عنوان جبر فلسفى نیز از آن یاد مى شود کاملا مورد تایید و تثبیت فلاسفه است و برخى متکلمان به ویژه اشاعره کاملاً آن را منکرند. اصولیین نیز چنین ضرورتى را تنها در علل غیرمختار مى پذیرند؛ اما استاد فیاضى ضرورت سابق بالغیر به تفسیر مشهور را در همه علل، چه مختار و چه غیرمختار مردود مى داند، ولى معتقد است که این نوع ضرورت با تفسیرى دیگر در هر دو مورد صادق است. ضرورت بالقیاس نیز از دیدگاه ایشان تنها در علل غیرمختار پذیرفتنى است. دیدگاه استاد فیاضى در نفى ضرورت در برخى صور آن، گرچه هم نوا با آراى اهل کلام و اصولیون است، تفاوت هایى اساسى و مهم با آنها دارد که در این تحقیق به تفصیل به این تمایزها پرداخته ایم.