آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش قدر متیقن و مشترک دو تقریر باقی مانده از گفتگوهای منسوب به سقراط یعنی (مجموعه آثار افلاطون) و کتاب (خاطرات سقراطی) نوشته گزنفون مبنا قرار گرفته است. محور اصلی این پژوهش بررسی شباهت های روش سقراط در تعلیم با روش انبیاء و معصومین (ع) است. طبق نتایج این پژوهش روش سقراط، شیوه گفتگو اما به شکل خاص آن است که خود ایشان آن را النکاس (1) می نامید و در تاریخ فلسفه هم به همین نام معروف شده است. النکاس شیوه ای است که در آن طرح پرسش های خاص و حکیمانه معرفت از ذهن و ضمیر مخاطب بیرون کشیده می شود. یا به تعبیر سقراط معرفت در ذهن مخاطب زایانده می شود. دیالتیک یا جدل احسن فقط بخشی از روش سقراط را تشکیل می دهد. چون در دیالتیک طرفین دیدگاه مخالف هم دارند. در حالی که در برخی گفتگوهای سقراط، مخاطب نظر مخالف *، فقط درصدد آموختن است اما با شیوه خاص النکاس سقراط عام تر از دیالتیک (جدل احسن) است. دیالتیک در نزد سقراط گاهی عنوان روش است. گاهی عنوان نوعی معرفت. در دیالتیک سقراط ماهیت حقیقی و ذاتیات اصلی امور و موضوعاتی مورد پژوهش واقع می شود که در راستای سعادت و کمال انسان مفید و اثربخش هستند. این موضوعات گاهی اخلاقی هستند از قبیل؛ عدالت، شجاعت، عفت، گاهی در قلمرو دین هستند مانند؛ دینداری، خداباوری، معادباوری و خلوص نفس و... سقراط از پرداختن به ماهیت اشیاء و سایر اموری که در راستای سعادت انسان تأثیر مستقیم و بارز ندارند شدیداً پرهیز می کرد. همچنین به موضوعاتی که قابل معزرفت یقینی نیستند، هرگز نمی پرداخت. بنابراین مخالف بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه پیش از خود مانند؛ مادة المواد عالم، اصالت یا اعتباریت حرکت و... بود و همچنین بسیاری از مسائل مطرح شده در فلسفه بعد از سقراط هم با اهداف و اندیشه های سقراط هماهنگی و همخوانی ندارند. از جمله مباحث حرکت، قوه و فعل، مقولات و ... از جمله ارکان دیالتیک به بوته نقد و آزمون گذاشتن یک تعریف یا یک باور در فرآیند گفتگو در نزد صاحب نظران است. اگر ارائه دهنده تعریف یا نظریه توانست از عهده پاسخگویی به همه نقدها برآید، آنوقت می تواند مدعی موجه و مقبول باور و تعریف خودش باشد. طبق این رکن اساسی دیالتیک، بسیاری از نظرات فلسفی ارائه شده در غرب و شرق در حد فرضیه فلسفی هستند نه حقیقت فلسفی. بنابراین روش سقراط معادل جدل گرفتن و جدل را تعریف به استدلالی کردن که هدف آن صرفاً غلبه بر مخالف است و از مقدمات مقبول و مشهور استفاده می کند، اشتباه محض است. از طرف دیگر پرسشی مطرح کردن مطالب، یکی از اسلوب های رایج قرآن کریم است به گونه ای که غالب بر 600 جمله پرسشی در قرآن کریم یافت می شود. خاصیت اصلی و مشترک پرسش های قرآنی به تفکر واداشتن مخاطب است. همچنین گفتگوهای متعددی در قالب جدل احسن در قرآن کریم آمده است. چنانکه شیوه پیشوایان دین هم در موارد متعددی گفتگو بوده است. چه در قالب احتجاج و مناظره و چه در قالب پرسش و پاسخ و بیرون کشیدن حقایق از عقل فطری مخاطب. علاوه بر این که در احادیث توجه ویژه ای به پرسش، مذاکرة العلم، گفتگو، جدل احسن، برهان و حکمت شده است. هنگامی که گفتگوهای مطرح شده در کتاب و سنت را با گفتگوهای سقراط بررسی تطبیقی می کنیم، شباهت و قرابت زیادی بین آنها می بینیم. به اضافه اینکه پرسشی مطرح کردن مطالب بوسیله قرآن کریم یادآور روش سقراطی و در راستای آن است. نتیجه اینکه شیوه سقراط چه در قالب سؤال و جواب (النکاس) و چه در قالب دیالتیک غالباً با شیوه انبیاء و معصومین (ع) مشابهت دارد. بویژه هنگامی که مخاطب های گفتگوهای معصومین (ع) با مخاطب های سقراط مشابهت دارند.

در رساله‌های آغازینِ افلاطون، موسوم به رساله‌های سقراطی، سقراط بارها می‌گوید: «نمی‌دانم». آیا او درحالی‌که چنین می‌گوید، می‌داند یا نمی‌داند؟ هر یک از دو پاسخِ این پرسش، از روزگار باستان، در میانِ معاشرانِ سقراط، تا امروز، در میانِ خوانندگانِ نوشته‌های افلاطون، طرفدارانی داشته ‌است. بسیاری از سقراط‌پژوهانِ معاصر به گزینه یا قرائت دوم، مبنی بر صداقت سقراط در اقرار به نادانی، گرایش یافته‌اند؛ ولی اینان در اثبات نظر خود تفسیرهای گوناگونی دارند، و به‌رغم دیدگاه مشترک، گاه به نتیجه‌های گوناگونی می‌رسند. این مقاله نیز با استناد به نوشته‌های افلاطون، و گاه برخی دیگر از نوشته‌های دوران باستان، شش دلیل در تأیید قرائت دوم به دست می‌دهد. اما این قرائت، پنج مسئله یا تعارض در پی دارد، که برای برخی از آنها با اتکا به شواهد متنی، و برای برخی دیگر با تفسیرِ متن، می‌توان راه حلی یافت.

یکی از اتهامات منجر به محکومیت سقراط، بی دینی بود. از آنجا که آتن نیز مانند دیگر دولت شهرهای یونان عصر سقراط، مذهبی مدنی داشت یا به عبارتی مذهب و سیاست درهم تنیده بودند، بی دینی به منزله عامل تهدید دولت شهر و جرمی مدنی محسوب می شد. بنابراین اتهامات مذهبی می توانست همچون یک اقدام سیاسی خرابکارانه، سقراط را به مرگ محکوم کند. از طرفی در آپولوژی شواهدی دال بر دین داری سقراط وجود دارد که به صورت سوگند به خدایان دولت شهر یا یادآوری خدمت به آنها، در اتهام بی دینی شبهه ایجاد می کند و این پرسش را دامن می زند که چرا سقراط به رغم وجود شواهدی مبنی بر دین داری اش به اعدام محکوم می شود؟ این مقاله، ضمن نشان دادن ماهیت دین داری سقراط، تفسیری از نزاع خاموش سقراط و آتن که در صحنه دادگاه و اظهار دفاعیاتش آشکار می شود، به دست می دهد. بر این اساس، ضمن اشاره مقدماتی به جایگاه دین در دولت شهر آتن، توضیح داده می شود که سقراط در پیام و ارتباط الهی غرق نمی شود بلکه با وارد کردن توجیهات شخصی مبتنی بر سلبیت، به تجربه شخصی ایمان دینی می پردازد و دین رسمی را به چالش می گیرد؛ بدون آنکه دین جدیدی را جایگزین کند.