آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

این رساله نظریه ی شناخت اسپینوزا را مورد بحث قرار می دهد. در این رساله تلاش شده است نظریه ی شناخت اسپینوزا در ارتباط با موضوعات متنوعی مانند روش شناسی، تخیل، حقیقت و خطا و... با توجه به توصیفات خود اسپینوزا ارائه گردد. این موضوعات به طرز نظام مند تحلیل می شوند تا معرفت درست و دقیقی از این نظام معرفتی به دست داده شود. و نیز نظام معرفتی اسپینوزا با دیگر نظامهای معرفتی مقایسه می گردد تا تصویر دقیقتری از آن نظام عرضه شود. این رساله در چهار فصل تنظیم گردیده است. که به روش تصور و متعلق آن حقیقت و خطا و انواع شناخت بحث کرده است در این پژوهش تلاش شده است شرح کاملی از معرفت شناسی اسپینوزا ارائه شود، و موضوعات به طریقی بدیع و نظام مند تحلیل شده اند. واژگان کلیدی: جوهر، صفات، حالات، تصور، حقیقت، خطا، تخیل، عقل، و شنود.

این کتاب برای مطالعه دانشجویان رشته فلسفه غرب در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری به فارسی ترجمه شده است. کتاب با مقدمه "دکتر بیدنی" با موضوع تفسیر "اسپینوزا" از "دکارت" آغاز می‌شود. برای مثال در این مقاله تصریح شده است. "اصول فلسفه رنه دکارت نخستین اثر مطبوع اسپینوزا و یگانه اثری است که نام نویسنده در زمان حیاتش بر روی آن نوشته شده... دکارت روش تحلیلی را به این دلیل که بهترین و مطمئن‌ترین روش تعلیم است ترجیح داد. او دلیل ترجیح خود را به این صورت توضیح می‌دهد که "در امور ما بعدالطبیعی چیزی سخت‌تر از واضح و متمایز ساختن ادراک مفاهیم اساسی آن نیست. حقایق ما بعدالطبیعی، برخلاف حقایق هندسی، با حواس ما سازگار نیستند و لذا ممکن نیست فهمیده شوند مگر این که انسان ذهن را از تمام ادراکات حس دور نگاه دارد. انسان پیش از همه، به رغم تمایلات حواس و پیش‌داوری‌های معمول، باید حقیقت غیر قابل شک شهودهای ما بعدالطبیعی خود را بنیان نهد. از این جاست که روش ما بعدالطبیعی بیشتر کاربرد تحلیل را طلب می‌کند تا اطمینان ساده ترکیب را، آن چنان که در هندسه متداول معمول است....".

اسپینوزا آن فیلسوفی است که می‌تواند توجه و علاقه یک جوینده کوشا و نستوه فلسفه را در یک نگاه به خویش جلب و جذب کند و او را عاشق خود سازد، نه عشق رمانتیک یا عشق عرفانی یا عشق‌های گوناگون دیگر، بلکه دقیقا عشق به شکوهِ وحدتِ اخلاق عالی انسانی و دانش فلسفی نیرومند؛ اخلاق و دانشی که او با رنج و مشفت فکری و عملی فراوان و استقامت ستودنی در مقابل وسوسه‌هایِ عواطف غیرعقلانی و احساسات غیرمنطقی به آن نائل گشته بود. اسپینوزا در قرن هفدهم در کتاب سترگ و ماندگار “اخلاق” فلسفه‌ای تماما عقلانی و کاملا مفید برای حیات فردی و جمعی بشر ارائه می‌دهد. این فلسفه چنان سخت و استوار است که شاکله وساختار قویم و متین اش به شاکله و ساختار نوعی هندسه و ریاضیات می مانَد تا فلسفه‌هایی ترکیبی و التقاطی که هم واجد عناصر ذوقی و شهودی و عرفانی‌اند و هم دارای مولفه‌های دینی و ایدئولوژیک و غیره. در تاریخ فلسفه‌ها او را جزو عقلگرایان دکارتی (کارتیزین) به شمار می‌آورند که در جای خود درست است اما راه این دکارتی چنان از دکارت و دکارتیان دیگر جدا می‌شود و وارد راه‌های ناگشوده و نااندیشیده و به تعبیری “راه‌های جنگلی” می‌گردد که تفکر فلسفی‌اش اساسا به چیزی دیگر بدل می‌گردد. وحدت وجود این فیلسوف وحدت یک جوهر با دو صفت اصلی، فکر و بعد، است. قول به اصالت یک جوهر، در واقع، قول به وحدت خدا و عالَم است. خدای اسپینوزا خدای حالّ در طبیعت و جهان است نه جدا و برتر از عالم. او به حلول و اتحاد قائل است اما نه حلول و اتحادی که برخی از عارفان ما تصورش را می‌کردند و خود را خدا و، در عین حال، خدا را غیر از انسان و غیر از عالَم می‌پنداشتند: “انا من اهوی و من اهوی انا/ نحن روحان حللنا بدنا”. حلول و اتحاد در تفسیر فلسفی اسپینوزا به معنای اتحاد خدا با جهان و تاریخ جهان است. خدا در جهان طبیعی و از طریق قوانینِ نظام علًی طبیعت خود را آشکار و پدیدار می‌سازد و هرگز موجودی منتزع و منفک از عالَم نیست. بر عالم هستی ضرورت علًی حکمفرماست و قوانین این نظام علی چنان مستحکم و متقن است که جایی برای صدفه و اتفاق نیست، نیز جایی برای اراده و اختیار نیست. در این معنا، خدا جهان طبیعت شد و جهان طبیعت خدایی. انسان جزوی از جهان طبیعت است که واجد اندیشه و فکر است اما صرفا با عمل کردن بر وفق ضرورت طبیعی می‌تواند به آرامش و سکون و وقار برسد. انسان صرفا با پیروی از قواعد و دستورهای عقل می‌تواند بر عواطف خویش غالب آید و بدین سان زندگی شایسته و سعادتمند داشته باشد. اگر عقل و عقلانیت کانون و مدار حیات بشری باشد انسان هیچگاه پشیمان و بیمناک و ملول نخواهد شد. از همین جا معنای “اخلاق” در فلسفه او روشن می‌شود. “اخلاق” مطمح نظر او که عنوان مهمترین و مشهورترین کتابش است، اخلاق دینی یا عرفانی یا عرفی یا سنتی یا پند و اندرز و امر به معروف و نهی از منکرهای متداول در جوامع نیست بلکه اخلاقِ علمی قرن هفدهمی است. اخلاق مطمح نظر او، اخلاقِ برآمده از فلسفه نظری و عقلی ناظر به پیشرفت علم جدید در قرن هفدهم است. خدای اسپینوزا خدایی است که از دل ضرورتِ قوانین طبیعت خود را نشان می‌دهد و خدایی می‌کند نه از طریق اِعمال قدرت مطلق از آسمان به شیوه‌های خودسرانه و خود خواهانه. بر سراسر هستی، علیت و ضرورت و قانونِ سفت و سخت مستولی است و انسان مجبور است با این نظم و نظام علی بسازد و خود را با آن وفق دهد. اگر انسان در برابر این جهانِ سخت‌گیر و بی رحم و خشن نخواهد تن به تسلیم و رضا بدهد زندگی‌اش قرین بدبختی و تیره‌روزی خواهد بود. انسان خوشبخت انسانی است که تن به ضرورتِ اعمال و رخدادهای طبیعت بدهد و هر آنچه را که برای‌اش واقع شود همان را خیر قلمداد کند. انسان در عمق وجودش باید بفهمد که هر آنچه برایش واقع می‌شود بیرون از قدرت اختیار و اراده اوست، از این رو در برابر مصایب و فجایع و دشواری‌ها نباید بی تاب و پریشان و مضطرب شود و، از سوی دیگر، در برابر رویدادهای خوب وخوش و لذتبخش نباید شادان و خندان گردد. به گفته شاعر ، “گرچه رخنه نیست عالم را پدید/ خیره یوسف وار می باید دوید”. خدای اسپینوزا دقیقا خدای متناسب با فیزیک جدید است. از این‌رو، اینشتینِ فیزیکدان اسپینوزا و خدایش را به شدت می‌ستاید و می‌گوید به همان خدای اسپینوزا معتقد است. زیرا چنان خدایی که دقیقا خدای دانشمندان و فیزیکدانان عصر جدید است با جهان طبیعی یکی است و فاقد صفات بشری. این خدا کاری به کردار و رفتار و گفتار آدمیان و خیر و شر و نیکی و بدی آنها ندارد، درباره انسانها و اعمال و سخنانشان داوری نمی کند و پاک ساکت است. خدای اسپینوزا قاضی و پاداش دهنده و عذاب دهنده به آدمیان نیست و اساسا کارش چیز دیگری است.

اسپینوزا فیلسوف معروف اروپا در دوره جدید در بخش اول از مهم‎ترین کتاب خود، یعنی «اخلاق» نسبتاً به‎تفصیل درباره خدا سخن گفته است. او خدا را جوهر می‌نامد که دارای صفات نامتناهی است و طبیعت عبارت از حالات صفات نامتناهی اوست. بنابراین جوهر، صفت و حالت سه عنصر اصلی واقعیت در نظر اسپینوزاست. مهم‎ترین مسئله در فلسفه اسپینوزا نظر اوست درباره تعالی یا عدم تعالی خدا از طبیعت. به بیان دیگر این مسئله که طبیعت ـ که مجموعه نظام حالات خداست ـ همان خداست یا نه، خدا علاوه بر ظهور در حالات، حقیقتی است متعالی از آنها. به عبارت سوم آیا اسپینوزا معتقد به «همه‏خدایی» است که بر اساس آن خدا همان کل طبیعت است که هر شیئی جزئی از آن را تشکیل می‌دهد یا نه، او برای خدا وجودی متعالی از طبیعت هم قایل است؟ در این مقاله با استناد به متن سخن اسپینوزا، «همه‏خدایی»بودن او نفی شده و همچنین اثبات شده است که برهان او بر وجود خدا همان برهان وجودی آنسلم نه بلکه برهان صدیقین است که بر پایه آن خدا وجود صرف و بنابراین واجب‌الوجود است.

دیدگاه اسپینوزا درباره ی نفس و بدن ­در حقیقت راه حلی است برای معضلی که دکارت ­­ در باب نفس و بدن با آن مواجه بود.در نظر اسپینوزا جسم جوهر نیست بلکه حالتی از صفت بعد است مجموعه­ای از اشیاء جزئی است که از کنار هم قرار گرفتن اجسام بسیط بوجود آمده است . نفس انسان نیز جوهر نیست بلکه حالتی از صفت فکر است، اما از آنجا که فکر چیزی جز «تصور داشتن» نیست بنابراین نفس چیزی جز مجموعه تصورات نیست. تصور نقش اساسی در نظریۀ نفس و بدن اسپینوزا دارد. اسپینوزا از تصور جنبه فعال ذهن را قصد کرده است و­ آن را مقوم نفس انسانی می داند.­ دو سلسله­ ی طولی نامتناهی از تصورات (نفوس) و اشیاء ممتد (بدن ها) وجود دارد. هم تصورات و هم اشیاء ممتد معلول خداوندند و از آنجا که قدرت فعل خداوند با قدرت فکر او برابر است، نظم و اتصالی که در اشیاء ممتد (حالات) وجود دارد عیناً در تصورات نیز وجود دارد و بالطبع مطابق با هر حالتی از بدن، تصوری از آن حالت در نفس وجود دارد، بنابراین نفس چیزی جز تصور بدن نیست. این نکته به نظر اسپنوزا این امکان را به ما می­دهد تا نفس و بدن را دو جنبه از یک جوهر واحد تلقی کنیم. تبیین اسپینوزا از مسئلۀ نفس و بدن که از آن در این مقاله به نظریه­ی دو جنبه­ای نفس و بدن تعبیر می شود مبتنی بر نظریۀ خاص اسپینوزا در باب رابطه­ی جوهر و صفات است. حقایق جسمانی حالتی از صفت بعدند و حقایق نفسانی حالاتی از صفت فکرند و هر دو حقیقت جنبه­­های متفاوت یک جوهر واحدند.

رساله حاضر نخستین اثر فلسفی باروخ بندیکت اسپینوزا فیلسوف بزرگ هلندی است که از روی ترجمه Edwin curley مترجم آثار اسپینواز با عنوان: "SHORT TREATIS ON GOD, MAN AND HIS WLL - BEING, به فارسی ترجمه شده است . راقم این سطور برای ترجمه این اثر نخست به کتابهایی که درباره فلسفه اسپینوزا نوشته شده است مراجعه کرده و پس از مطالعه دقیق آنها دست به کار ترجمه برده است ، منتها مرجع عمده برای گزینش اصطلاحات فارسی به جای کلمات انگلیسی و لاتینی، کتاب اخلاق اسپینوزا بوده است که استاد گرانقدر آقای دکتر محسن جهانگیری آن را به فارسی ترجمه کرده و حواشی بسیار دقیق و سودمندی به آن نوشته‌اند که در فهم مطالب رساله مختصر از آنها بهره‌های فراوان گرفته شد و جدا موثر افتاد. البته همان طور که ایشان نیز در این خصوص توجه داده‌اند، اصطلاحاتی که در اینجا برگزیده شده آخرین کلمه و قول فصل نیست بلکه اگر اساتید فن و صاحبان ذوق را اصطلاحاتی بهتر و رساتر و به فهم نزدیکتر باشد آنها را هم می‌توان به کار برد که به قول حکمای ما: "لا مشاحه فی الاصطلاح". در این ترجمه امانت نسبت به اصل، بیشتر از زیبایی لفظ و عبارت مورد توجه بوده است و سعی شده است معنی فدای لفظ نگردد و به همین جهت این یک ترجمه آزاد نیست بلکه ترجمه عین متن است . معهذا در حد توان تلاش بر این بوده است که عبارات آن قابل فهم و واضح باشد.

اسپینوزا در مقدمۀ بخش دوم کتاب اخلاق می‌گوید قصد دارد در ادامۀ کتاب به اموری بپردازد که به شناخت برترین سعادت بشر منتهی می‌شود. او در پایان کتاب اعلام می‌کند سعادت عبارت است از عشق عقلانی به خدا. از آن جا که عشق به خدا از نظر اسپینوزا برترین سعادت بشری به حساب می‌آید، درک منظور او از مفهوم عشق الهی ضروری است. او در بخش سوم رسالۀ اخلاق خود برای تبیین سعادت و آزادی انسان، عواطف بشری را تحلیل می‌کند و عشق را به لذتی تعریف می‌کند که همراه با تصور علتش در نظر گرفته شود. او فکر می‌کند چون آدمی‌ ‌به معرفت شهودی و شناخت خداوند دست یابد، در او عشق عقلانی به خدا پدید می‌آید. این عشق علاوه بر این که مقوّم سعادت انسان است، بر کیفیت زندگی او نیز اثرگذار است. لذا این مقاله به تبیین ماهیت عاطفۀ عشق عقلانی به خداوند و کارکردهای اخلاقی و اجتماعی آن از نظر اسپینوزا پرداخته و به این نتیجه رسیده است که این عشق منجر به رهایی بشر از رنج ناشی از انفعالات، رسیدن به آرامش نفس، دستیابی به فضیلت و سعادت و بی اهمیت شدن مرگ و نترسیدن از آن می‌شود.