آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ طوسی از متکلمان طراز اول شیعه در قرن پنجم است، از آنجا که ایشان در تمام علوم و فنون اسلامی صاحب نظر و صاحب تالیف است، این ویژگی سبب نوعی جامعیت در بحث های کلامیِ ایشان گشته است. استفاده وی از علم منطق، حدیث، تفسیر و علوم قرانی، تاریخ، طبیعیات، و علوم ادبی شاهد بر این امر است. در غالب موارد روش او عقلی و استدلالی، همراه با نظم منطقی مباحث است. از انواع حجت ها مثل قیاس، استقراء و تمثیل، برهان و جدل بهره گرفته، و در مواردی نیز از ادله نقلی مثل آیات قران، روایات و اجماع استفاده می‌کند. وی در تثبیت، ترویج و تکمیل کلام شیعه نقش تعیین کننده ای داشته است.

یکی از موضوعات مبتلی به در عرصه مسائل اعتقادی، موضوع تکفیر است که اکثر فرق اسلامی کم یا زیاد با آن مواجهند. این بحث در ابواب و موضوعات مختلف مطرح می‌شود، یعنی چنین نیست که در فصلی مستقل به تعریف تکفیر، معیارها، حدود و ضوابط آن نگریسته شود، بلکه در ابواب مختلف و ذیل موضوعاتی خاص، معیارهای تکفیری مذاهب مختلف نمایان می‌شود. با توجه به پراکندگی موضوعات و فصل‌هایی که مساله تکفیر در آن مطرح است و همچنین اختلاف آراء فرق و مذاهب در معیارها و مصادیق، ارائه نوشتاری خاص لازم است تا فصل‌ها و موضوعات پراکنده را گرد آورد و معیارهای علمای شاخص هر جریان را به عنوان نماینده آن جریان، در دید مخاطب به صورت مشخص گرد آوری کند تا هم معیارها مشخص گردد و هم امکان مقایسه و جمع بندی فراهم گردد. در همین راستا، موضوع تکفیر نخست در بحث ایمان و کفر مورد بررسی قرار می‌گیرد و مباحثی مانند حقیقت ایمان، تقابل ایمان و کفر، عوامل خروج انسان از دایره ایمان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که در ضمن این مباحث تا حدودی معیار اشخاص هم روشن می‌گردد. فصل توحید و شرک هم یکی از فصل‌هایی است که بحث تکفیر در آن دنبال می‌شود. روشن شدن مراتب توحید و شرک از جانب اشخاص و همچنین تبیین مفهوم عبادت و تعیین مصادیق آن، از بحث‌های مهمی است که معیار اشخاص را روشن کرده و تکلیف مصادیق مورد مناقشه با معیارها را تا حدودی روشن می‌کند. این موضوع در بحث صفات خبری هم پی گیری می‌شود. اختلاف آرائی در تفسیر صفات خبری وجود دارد که در مواردی اشخاص به تکفیر عقیده طرف دیگر می‌پردازند. به همین دلیل لازم است با نگاه به آراء اشخاص در این بحث، معیارهای تکفیری در این بحث هم مورد برررسی قرار گیرد. گاهی افراد در جهت نفی مشروعیت عمل یا اعتقادی از تطبیق عنوان بدعت استفاده می‌کنند، به همین علت روشن شدن مفهوم و ضوابط بدعت لازم است تا آرائی تکفیری که با تطبیق این عنوان بر مصادیق انجام می‌شود، روشن گردد. و سرانجام موضوع بحث در حیات برزخی مورد بحث قرار می‌گیرد. بحث از معیار تکفیر در فصل حیات برزخی از آن جهت است که برخی از اعمال مانند استغاثه، توسل و زیارت قبور، با بحث حیات برزخی در ارتباط است. اثبات یا عدم اثبات حیات برزخی از جانب اشخاص و ارتباط حیات برزخی با عالم دنیا مورد بحث قرار گرفته است که در صورت ارتباط آن با موضوع تکفیر، اشاره‌ای هم به آن می‌شود.

آیات 60 تا 82 سورة کهف، داستان ملاقات موسی و خضر علیهم‌السلام را گزارش کرده است. حوادثی که در مدت هم‌نشینی و مصاحبت این دو شخصیت الهی به وقوع پیوسته، موضوع بحث یا مستند برخی دیدگاه‌ها در علم فقه، اخلاق و تربیت، کلام و ... شده است. نوشتار حاضر که به سبک توصیفی تحلیلی سامان یافته، با بازخوانی وقایعی که در این ملاقات رخ داده، در پی استخراج دلالت‌های اعتقادی و پاسخ به شبهات مستند به برخی از آیات این داستان است. در آثار تفسیریِ دارای رویکرد کلامی، به صورت پراکنده و مختصر به این موضوع پرداخته شده است، اما مقالاتی که در بارة آیات مذکور نوشته شده، عمدتاً فاقد رویکرد کلامی است و از نگاه اخلاقی، تربیتی و عرفانی به آن نگریسته‌اند. در این پژوهش بر مواردی از معارف اعتقادی تمرکز شده که به صورت مستقیم و بی‌واسطه، از نفس آیات قرآن استنتاج می‌شوند و نیازمند گزارش‌های فرا قرآنی و پیش‌فرض‌های اختلافی نیستند، یا حداقل، کمترین نیاز را داشته باشند. مهم‌ترین دلالت‌های اعتقادی آیات مورد بحث، به عنوان دستاوردهای پژوهش را می‌توان چنین برشمرد: امکان برخورداری برخی انسان‌ها از علم غیب با افاضة الهی؛ تکلیف‌آور بودنِ قسمی از اقسام علم غیب اولیاء؛ تأییدی بر قاعدة کلامی لطف؛ رمزگشایی از حکمت برخی پدیده‌های ناگوار و پاسخی به شبهة شرور.

ملامحمد صالح مازندرانی از اندیشمندان برجسته قرن یازدهم هجری قمری است. تنها اثری که آراء و عقاید کلامی ایشان را منعکس کرده، کتاب «شرح الکافی» است. او در این اثر، متناسب با روایاتی که مشتمل بر موضوعات کلامی است، به شرح و تبیین مباحث کلامی پرداخته است. مازندرانی به اقتضای نوع مسأله کلامی، از علوم مختلف عقلی و نقلی بهره برده است. وی برای اثبات یا تبیین مفاهیم و مسائل اعتقادی مذکور در روایات کتاب کافی، از آیات قرآن و روایات دیگر بسیار بهره گرفته است، اما رویکرد وی در آن دسته از مسائل کلامی که به کارگیری عقل و نقل در آنها روا می‌باشد، عقلی است و در اثبات یا تبیین آنها از تفکر عقلی با صبغه فلسفی بهره وافر برده است. بیان دیدگاه‌ها و نظرات اندیشمندان فرقه‌ها و مذاهب مختلف در بسیاری از مباحث کلامی، از دیگر ویژگی‌های روش کلامی وی به شمار می‌رود.

شیخ حر عاملی یکی از محدثان بنام شیعه، و از کسانی است که سعی کرد کلام شیعه را در قالب کلام نقلی ارائه دهد. وی در این روش متأثر از سید بن طاووس و شهید ثانی است. روش شیخ حر در ارائه و تببین مباحث کلامی تکیه بر آیات و روایات، و پرهیز از هر گونه استنباط عقلی است. وی قلمرو عقل را در مباحث کلامی منحصر به عقاید پیشاوحیانی می‎داند، و در همین محدوده نیز معتقد است معرفت‎های فطری، ما را از تبیین‎های عقلی بی‎نیاز می‎کند. پس از اثبات شریعت نیز عقل فقط نقش تأیید و تأکید معرفت‎های بر‎گرفته از کتاب و سنت را دارد. البته شیخ حر در کتاب‎های کلامی خود در برخی موارد از استدلال‎های عقلی کمک گرفته و در مواردی نیز به تأویل روایاتی می‎پردازد که مخالف گزاره‌های صریح عقل هستند.

خواجه نصیر الدین طوسی از متکلمان بزرگ شیعی بوده و دارای آثار ارزشمندی است. آثار کلامی وی خصوصا تجرید الاعتقاد همواره مورد توجه دانشمندان اعم از شیعه و سنی بوده است. احاطه او بر علوم مختلف خصوصاً علوم عقلی، وی را در عِداد متکلمان پرآوازه و صاحب سبک در عالم اسلام قرار داده است. هر چند در مجموع، استدلالات کلامی وی، عقلی محض، نقلی محض و عقلی و نقلی در کنار هم را شامل می‎شود؛ لکن سهم قسم اول بیش از دو قسم اخیر است از این رو نقش عقل و استدلالات عقلی در آثار کلامی او بسیار برجسته و پر رنگ است. این مقاله در صدد تبیین خطوط کلی‌ای است که محقق طوسی) در پژوهش های کلامی خود از آن‎ها پیروی می‌کند، خطوطی همچون: استفاده از قواعد و مسائل فلسفی، تأویل نقل معارض با عقل قطعی، ابتنای حداقلی ادله بر گزاره های نظری، جامع نگری و... .

علاّمه محقّق، آقا حسین خوانسارى (١٠١٦- ١٠٩٨ق) از نام‌آوران علوم عقلى و نقلى در سده یازدهم هجرى و دارای تألیفات فراوانی درباره این دو شاخه معرفتی است، که البته بیشتر این تألیفات به صورت حاشیه بر کتب دیگر نگاشته شده است. وى معقول را نزد حکیم میرفندرسکى (٩٧٠- ١٠٥٠) و عمده منقول را از علاّمه محمّدتقى مجلسى (١٠٠٣- ١٠٧٠) فراگرفت، ایشان به جایگاه عقل فلسفی خصوصا فلسفه مشاء در مباحث کلامی اهتمام ویژه‎ای داشته است. آقاحسین با اینکه از ملاصدرا متأخر است ولی از آرای وی تأثیر نپذیرفت و بیشتر منتقد مباحث حکمت متعالیه و ملاصدرا است. مباحث کلامی او مبتنی بر فلسفه مشاء است. هرچند استدلالات کلامی وی شامل عقلی محض، نقلی محض و تلفیقی است؛ لکن سهم براهین عقلی محض بیشتر بوده و در مباحث عقلی- نقلی به براهین عقلی توجه ویژه‎ای داشته است. البته از نقل نیز فراوان بهره برده است.

علم غیب پیامبر(ص) و امامان(ع) از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شبهات این است که: حضور انسان معصوم در صحنه‌های هولناکی که می‌داند آسیبی در آنها نخواهد دید، چه فضیلتی برای وی محسوب می‌شود؟ مقالۀ حاضر با تمرکز بر حادثۀ «لیلة‌المبیت»، به روش توصیفی _ تحلیلی، مهم‌ترین پاسخ‌های اندیشمندان به شبهۀ مذکور را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد، یکی از اسباب تفاوت و تعدد پاسخ‌ها، اختلاف‌نظر اندیشمندان در موضوعاتی است که نقشی مبنایی در این مسئله ایفا می‌کنند. این موضوعات اختلافی عبارت‌اند از: صحت یا عدم صحت اِخبار پیامبر(ص) به ایمن‌ماندن امام(ع) در این حادثه، ثبوت یا عدم ثبوت علم غیبی آن حضرت در زمان حادثۀ لیلة‌المبیت، فعلی‌بودن علم غیبی امام یا مشروط‌ بودن آن به ارادۀ امام، بدا‌پذیری یا قطعی‌بودن علوم غیبی پیامبر(ص) و امامان(ع). از میان شش حالتی که با ترکیب این موارد به دست می‌آید، در چهار حالت ورود شبهه منتفی است و در دو حالت دیگر نیز حداقل به دو طریق، شبهه قابل دفع است: عدم تلازم علم و عمل و تبعیت علم از معلوم. در هر صورت، فضیلت حادثۀ لیلة‌المبیت برای امیرالمؤمنین(ع) بر اساس همۀ مبانی، ثابت است.

در این نوشتار، به شیوه نگارش آثار کلامی شیخ مفید، میزان بهره مندی وی از نقل و عقل، رویکرد او در موارد تعارض عقل و نقل و شیوه مواجهه با آراء دیگران پرداخته شد و در پایان برای تعیین حدود دقیق این روش، آن را با سایر روش ها مقایسه کرده است.