آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ملا رجبعلی تبریزی، حکیم و متکلم برجسته شیعی قرن یازدهم هجری قمری است که در مدرسه شیخ لطف الله اصفهان به تدریس علوم عقلی اشتغال داشت. روش کلامی او عقلی فلسفی است، ولی در مباحث فلسفی و کلامی از آیات و روایات نیز بسیار بهره برده است. در این نوشتار با رجوع به آثار فلسفی و کلامی وی، جایگاه عقل و نقل را در روش کلامی ایشان بررسی می‌کنیم.

اجماع یکی از ادله‌ی پرکاربردی است که علاوه بر مسائل فقهی، در برخی از مسائل اعتقادی نیز به عنوان دلیل مطرح شده است. اعتبار اجماع در مسائل فقهی روشن است ولی اعتبار و ارزش معرفت شناسی آن در مسائل اعتقادی چندان روشن نیست؛ به جهت آنکه تحقیق موسع و یکپارچه در این باره صورت نگرفته است. لذا پرسش از حکم این مساله، از مسائلی است که نیاز به تحقیق مستقل دارد. اهمیت این بحث آنجا روشن‎تر می‌‌شود که اجماع در بسیاری از مسائل اعتقادی به عنوان تنها دلیل مطرح شده است. این تحقیق با هدف شناخت حدود و ثغور مساله و کشف ارزش معرفتی اجماع در مسائل اعتقادی انجام شده است. و نیل به این مقصود، در سایه توصیف و تحلیل ادله حجیت اجماع در مسائل فقهی میسر است تا از این رهگذر روشن شود آیا ادله مذکور، چنین قابلیتی دارند که شامل مسائل اعتقادی نیز بشوند یا نه؟ واکاوی ادله نشان می‌‎دهد حداقل برخی از ادله اجماع در مسائل فقهی، بر فرض تمام بودن، چنین قابلیتی دارند که شامل مسائل اعتقادی نیز بشوند و به همین جهت وجهی برای تفصیل بین مسائل فقهی و اعتقادی وجود ندارد.

زین الدین بیاضی از عالمان برجسته شیعه در قرن نهم هجری است. وی با استفاده از علومی که در آنها از اساتید فن محسوب می‌شد، توانست در علم کلام آثار ارزشمندی تدوین کند. او برای عقل جایگاه ویژه‌ای قائل است، و به صورت گسترده از استدلال‌های عقلی بهره می‌برد. گرچه از ادله سمعی نیز غافل نبوده و در جای خود از این طریق معرفت‌زا نیز استفاده می‌کند. همین رویکرد و روش باعث پدید آمدن آثار کلامی ناب از ایشان با رنگ و بوی عقل و در عین حال برخوردار از میراث منقول شد.

محققان الهیات روش‌های مختلفی جهت کشف حقائق و حصول معرفت به معارف دارند. برخی نقل گرا، برخی عقل گرا و برخی شهود گرا هستند. این روش‌ها را «روش‌های اولیه و بسیط» می‌نامیم. به لحاظ فرض، امکان تلفیق روش‌های بسیط هست، که در این صورت روش‌های ترکیبی و تلفیقی در زمینه الهیات به وجود خواهد آمد. از میان روش‌های ترکیبی، نوشتار پیش روی، روش ترکیبی عقلی- نقلی را مطمح نظر قرار می‌دهد و پس از بررسی پاره‌ای از ویژگی هایش، در پی مصداق یابی برای آن بر می‌آید. در عالم واقع و نه در عالم فرض، دو اثر- یکی از عالمی شیعی و دیگری از اهل سنّت- با رویکرد ترکیبی عقل و نقل به بحث از عقائد پرداخته‌اند. این دو تألیف «البراهین القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة» و «الإنصاف فیما یجب اعتقاده و لایجوز الجهلُ به» هستند.

یکی از روش­هایی که متکلمان از آن در تثبیت مواضع کلامی خود استفاده کرده و مسائل کلامی خویش را بر اساس آن به سامان رسانده‌اند روش عقلی فلسفی است. در این روش، متکلم پیش از ورود به بحث‌های کلامی به بررسی مسائل فلسفی پرداخته و متعرض آرای فلاسفه نیز می­شود. این مقاله با رویکردی توصیفی و با هدف بیان اهمیت و جایگاه این روش در میان متکلمان، آثار کلامی متکلمان معتزله، اشاعره و امامیه را مورد بررسی قرار داده است. این بررسی نشان می­دهد استفاده از روش عقلی فلسفی مورد توجه هر سه مکتب کلامی بوده و این روش در مسائلی مانند «اثبات وجود خداوند»، «عینیت صفات با ذات الهی»، «علم خداوند» و... به­کار گرفته شده است.

به دست دادن تصوير درست از صفات ذاتي و فعلي خداوند، و تلاش در جهت زدودن شبهات مرتبط با اوصاف الهي، نقشي برجسته در تعميق باور ديني و جلوگيري از انحرافات اعتقادي دارد. صفت صدق الهي هرچند از اوصاف مورد اتفاق است، اما گاهي ممکن است در تعارض با يکي ديگر از باورهاي ديني، يعني جواز عفو و عدم عذاب برخي گناهکاران بر طبق مشيت الهي، جلوه کند. تفضليه که معتقد به جواز عفو هستند، براي نشان دادن سازگاري ميان اين عقيده با صفت صدق الهي و وعيدهاي موجود در قرآن و احاديث، نظريه هاي مختلفي عرضه کرده اند، که مهم ترين آنها عبارت اند از: نظرية مبتني بر انکار اطلاق قبح کذب؛ نظرية انشاء انگاري وعد و وعيد؛ نظرية عدم واقع نمايي زبان وعد و وعيد؛ نظريه انکار تنجّز و حمل وعيدها بر استحقاق عقاب، و نظرية مشروط بودنِ وعيدهاي الهي. نوشتار حاضر، که به شيوة کتابخانه اي و با رويکرد توصيفي تحليلي سامان يافته، بر آن است که نظرية اخير- يعني مشروط بودنِ آيات و اخبار وعيد و عدم اطلاق و عموميت آنها- نظريه اي استوار و داراي پشتوانة عقلي، قرآني و حديثي است، و چهار نظرية ديگر داراي اشکال اند.

تنصیص و تصریح پیامبری که نبوتش از راه معتبر به اثبات رسیده، بر نبوت شخص دیگر، یکی از راه‎ها‎ی اثبات صدق مدعی نبوت است. بر اعتبار این راه اشکالاتی وارد شده است. نوشتار پیش روی، بعد از تبیین نحوه دلالت راه تنصیص بر صدق مدعی نبوت، اشکالات مذکور را بررسی کرده، و میزان اعتبار این راه را می‎کاود. دستاورد این نوشتار در مورد راه تنصیص، تفکیک میان مقام ثبوت و مقام اثبات است. در مقام ثبوت، نص نبی سابق اگر دارای شرایط حجیت باشد مانند یقین به نبوت نبی سابق، اطمینان از اصل صدور نص، خالی بودن مضمون نص از اجمال، ابهام و کلی گویی و... مفید اطمینان بوده و می‌تواند نبوت پیامبر لاحق را اثبات کند. اما در مقام اثبات، از آنجا که نبوت انبیاء گذشته بدون استناد به متون اسلامی قابل اثبات نمی باشد، نمی توان برای اثبات نبوت پیامبر اسلام6 از راه تنصیص بهره برد، و استناد به قرآن و روایات، استدلال را دچار دور خواهد کرد. البته مطالب موجود در تورات و انجیل که قابل انطباق بر پیامبر اسلام(ص) است، می‌تواند به عنوان قرینه، در طریق «جمع قرائن و شواهد» مورد استفاده قرار گیرد، و در مقام جدل هم از آنها استفاده شود.

من أجل أن نحدد ملامح التطور الحاصل فی علم الکلام ـ بعد أن أثبتنا حصوله خلال القرن الثالث والرابع والخامس الهجری ـ قمنا بدراسه هذا الموضوع دراسه مقارنه، فشرعنا بذکر تعاریف عدد من المصطلحات الهامه الوارده فی البحث ثم ذکرنا تبرکاً دور ساداتنا وأئمتنا الطاهرین ? الذین تشرّفت المرحله التاریخیه ـ التی إخترناها لبحثنا ـ بنور وجودهم وفیض حضورهم القدسی، فابتدأنا بالإمام الرضا? وأختتمنا الکلام بذکر ما یتعلق بالإمام المهدی (عجل الله تعالىفرجه الشریف)، وذلک بعد أن أوجزنا الکلام عن دور من سبقهم من أجدادهم وآبائهم الطاهرین?. بعد ذلک درسنا وبشکل موجز تراجم أبرز متکلمی القرون الثلاثه. ثم تحدثنا عن أعداد الآثار والمصنفات الکلامیه التی ذکرتها المصادر الرجالیه وکتب التراجم ونسبتها إلى متکلمی هذه الفتره، وقد عرضناها بشکل یساعدنا على المقارنه بین مواضیعها وعددها فی کل موضوع، وبعد ذلک قدمنا نماذج من الکتب المطبوعه والتی بین أیدینا مشیرین إلى مواضیعها ومیزاتها. وبعد الحدیث عن المتکلمین وآثارهم انتقلنا إلى الحدیث عن المسائل الکلامیه التی تم بحثها من قبل متکلمی هذه القرون الثلاثه وکیفیه علاجهم لما أشکل حولها وردودهم على منکری الحقائق الشیعیه الثابته وجواب الشبه المثاره حول ذلک. وبعد هذه الخطوات التمهیدیه أوضحنا ملامح التطور وأسبابه، ذاکرین بعض صوره قبل القرن الثالث الهجری، وذلک للإستفاده منها کمدخل ینفعنا فی إجراء المقارنه بین ماکان علیه علم الکلام وما آل إلیه فی القرن الثلاثه التالیه. وأشرنا بعد ذلک إلى مناهج الإستدلال المستخدمه فی إثبات المسائل الکلامیه إذ تبیّن وجود منهجین رئیسیین، ثم تطرقنا إلى بیان من استخدم کلا المنهجین من المتکلمین ومَنْ منهم قد إختص وإشتهر بمنهج واحد منهما وتعرضنا إلى ما یمکن أن یکون تعلیلاً لذلک. وقد خرجنا من هذه الدراسه إلى أن علم الکلامی الإمامی قد شهد تقدماً وتطوراً واسع النطاق، إلا أن أبرز صور هذا التطور اتضحت فی عدد المولفات الکبیر الذی اهتم بموضوع الإمامه خلال القرون الثلاثه، یأتی بعده موضوع الردود والنقوض والاحتجاجات، ثم تتدرج بقیه المواضیع کالعدل والتوحید والنبوه وخلق القرآن والمعاد. وقد اتضح اهتمام الأئمه المعصومین? بتربیه علماء وقاده کلامیین یدفعون عن العقیده سهام الشبهات ویتصدون للإجابه عن شبهات الزنادقه والمخالفین. کما وتوصلنا إلى أن المنهج العقلی هو الانجع والافضل فی بیان العقیده وتوضیح الافکار، کما أنه هو الاسلوب الأسلم فی إثبات الآراء العقائدیه واقناع الخصم بالحجه والدلیل بصحه ما یعتقده المتکلم. وفی الختام هناک مجموعه من الإقتراحات التی یمکن أن ینفع تطبیقها والأخذ بها فی الإستفاده الکامله من هذه المناهج... ندعو الله أن یمنّ علینا بالتوفیق والقبول والسداد. والحمد لله رب العالمین.