آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مشترک در میان اساطیر اقوام مختلف، تقدس بخشی به حیوانات از جمله «گاو» است. گاو به عنوان نخستین جانور اساطیری از اهمیت ویژه ای در میان ملل گوناگون از جمله اعراب برخوردار بوده و نقش و جایگاه آن در آثار ادبی آنها بازتاب یافته است. در اشعار کهن عربی با اتخاذ رویکرد اسطوره ای، می توان تفسیری نو از جایگاه این حیوان عرضه کرد. نبرد میان گاو وحشی و سگ های شکاری، گاو و باران زایی و ارتباط میان گاو و جن از موضوعات این پژوهش است که در پرتو این رویکرد تحلیل و تفسیر شده اند. تطابق ادبیات عربی و ادبیات دیگر ملل در حوزه اساطیر نیز از دیگر بخش های این نوشتار است.

سورۀ کوثر، موجزترین و در عین حال، یکی از تأثیرگذارترین سوره های قرآن است که در عین ایجاز، می‌توان همه جنبه‌های کامل بلاغی یک کلام را در آن یافت؛ به‌طوری که پیام رسانی که وظیفه اصلی کلام است، در آن به حد نهایت رعایت شده است. این سوره که در شرایط خاص و متناسب با موقعیت ویژه‌ای نازل شده است، مضمون و محتوایی واحد دارد که وحدت و یکپارچگی خاصی بین آیات سه‌گانه آن برقرار کرده است. به طور کلی برای اثبات اعجاز لفظی قرآن، بررسی و تحلیل زبان قرآن و تحلیل ویژگی‌های ساختاری گفتارهای آن، نیز تبیین ویژگی‌ها و وجوه بلاغی این کلام ضروری است. در این راستا، همواره یکی از مهمترین دغدغه‌های دانشمندان، زبان‌شناسان و نحویون اسلامی، کوشش برای اثبات اعجاز لفظی قرآن بوده است. یکی از روش‌هادر این زمینه، بررسی وجوه بلاغی این کلام، تبیین بلیغ بودن متکلم و کلام آن و انطباق و تناسبش با ویژگی‌های مخاطبان و سیاق حالیه است. در کتاب‌های بلاغی، معیار سنجش ویژگی بلاغت در کلام و متکلم، مطابقت آنها با اقتضای حال تعریف شده است. با بررسی این معیار مشخص می‌شود که احوال گوناگونی شرایط شکل‌گیری یک کلام را متأثر می‌کند. عوامل چهارگانۀ متکلم، مخاطب، کلام و بافت موقعیتی در سطوح مختلف ساختار ظاهری و مفاهیم و معانی کلام را متأثر می‌کند. در این پژوهش با تمرکز بر موجزترین واحد کلام در قرآن، یعنی سورۀ کوثر و با بررسی احوال گوناگون این عوامل چهارگانه و مقتضیات متنوع آنها انطباق این کلام با اقسام احوال و مقتضیات، تبیین و تحلیل شده است.

مقایسه دیدگاه علامه طباطبایی و جارالله زمخشری در رابطه با «چندبعدی بودن زبان قرآن» و روش های تفسیری آن‌ها در راستای کشف معانی باطنی آیات پرداخته است. علامه طباطبایی ضمن اعتقاد به سبک خاص و منحصر به فرد قرآن کریم که سبب می‌شود معنای آن محدود به ظاهر نبوده، بلکه دارای معانی باطنی عمیق و لایه‌های درونی باشد، به‌عنوان مفسر تلاش نموده تا با روش‌هایی به معانی باطنی کلام خداوند دست یابد. زمخشری نیز هرچند به صورت مستقیم به چندبعدی بودن زبان قرآن اشاره نداشته، اما مراجعه به آثار او نشان می‌دهد که او نیز با روش‌های متعددی در پی گذر از معانی ظاهری آیات و دستیابی به معانی باطنی بوده است. گستردگی روش‌ها و علوم به کار رفته در هر دو تفسیر المیزان و الکشاف، بررسی تمامی آن‌ها را دشوار می‌نماید، تعدادی از این روش‌ها که در پژوهش حاضر بررسی شدند عبارتند از: شرح و تبیین لغات، استفاده از علوم ادبی و بلاغی مانند استعاره، کنایه و تشبیه، استناد به روایات و قرائات متفاوت. با وجود تفاوت‌های جزئی در روش‌های تفسیری المیزان و الکشاف، هر دو مفسر با استفاده نسبی از علوم متفاوت، برای رسیدن به ابعاد وسیع و متفاوت آیات کلام الله تلاش نموده‌اند.

قضا و قدر الهی از موضوعاتی است که بحث های کلامی زیادی در فرقه های مختلف پیرامون آن انجام شده است ودر قرآن کریم نیز آیات زیادی بطور مستقیم و غیر مستقیم به این موضوع اشاره دارد. دراین تحقیق، با توجه به اختلاف نظر هایی که بین فرق اشاعره، معتزله و امامیه در مورد این موضوع وجود دارد، با استفاده از روش توصیفی –تحلیلی آرای تفسیری سه مفسر(فخر رازی ،زمخشری و علامه طباطبایی) با گرایشات فکری متفاوت جمع آوری و سعی شده با یک بررسی تطبیقی بین دیدگاه های تفسیری این سه مفسر در مورد تعدادی از مهمترین موضوعات مربوط به قضا و قدرکه شامل اضلال خداوند، لوح محفوظ، اجل و اجل مسمی، مساله کسب، تغییر پذیری قضای الهی، هدایت الهی و موارد دیگر می شود، از منظر متفاوتی به این موضوع پرداخته شود.حاصل این تحقیق نشان می دهد که فخر رازی در این موضوع دیدگاه متناقضی دارد گاهی به جبرگراییده وگاهی به اختیار انسان اشاره دارد ولی بطور کلی و با توجه به اشعری بودنش گرایش به جبر معتدل از تفسیرش برداشت می شود. زمخشری که از معتزله می باشد در تفسیرش بطور مستقیم به تفویض اشاره ای ندارد و در بعضی از موارد نظریاتی مشابه با شیعه اظهار کرده است با این وجود در مواردی نیز می توان تفویض را از سخن او برداشت کرد. ولی علامه طباطبایی با تکیه بر نظریه امر بین الامرین دیدگاه خود را به دور از هرگونه جبر و تفویض بیان می دارند و در بسیاری از موارد نظر متفاوتی با دو مفسر دیگر ابراز می کنند.

یکی از مباحث تفسیری علامه ‌طباطبایی در تمام مجلدات المیزان، پرداختن به صحت و سقم آرای دیگر مفسران می‌باشد که با در نظر گرفتن معیارهایی به پذیرش و یا نقد نظرات آنان اقدام نموده است. از مهم‌ترینِ این تفاسیر؛ تفسیر «الکشاف» می‌باشد که مؤلف المیزان علاوه بر تأیید و بهره‌گیری از نظرات {نحوی و ادبی} زمخشری، در موارد متعددی با تکیه بر ادله‌ی قرآنی و قرائن درون‌متنیِ آیات به بررسی و تحلیل نظرات ایشان پرداخته و با دلایلی از جمله: در نظر نگرفتن ارتباط و قرائن موجود درآیات، بی‌‌توجهی به‌ سیاق آیات، تحلیل ناصواب نحوی و ادبی آیات، مخالفت نظر وی با معارف قرآنی، نسبت ناروا به پیامیر اسلام (ص)، تعیین ناصواب مطلق و مقید، عام و خاص، ناسخ و منسوخ، برداشت ناصواب زمخشری از مباحث عقیدتی، ناسازگاری نظر وی با امور مورد تأیید قرآن و علم، عدم توجه به عدل الهی در تفسیر آیات، بدون استدلال بودن نظرات مؤلف الکشاف و... آرای وی را مورد نقد و رد قرار داده است.

علامه طباطبایی در خلال بحثهای تفسیری خود، آرای مفسران فریقین را به‌طور گسترده مورد استناد، بررسی و قضاوت قرار داده است. یکی از این تفاسیر که از نظر ایشان دارای ارزش ویژه‌ای می‌باشد، تفسیر الکشاف زمخشری است. علامه در مواردی به این تفسیر استناد و از آن بهره‌گیری نموده و در موارد متعددی نظرات تفسیری وی را تأیید نموده است. همچنین در موارد مختلفی به بررسی و مقایسه دیدگاه زمخشری با آرای خود یا دیگر مفسران پرداخته و گاهی نیز لغزشهای تفسیری زمخشری را ذکر و با دلایل و مستندات قرآنی به نقد و رد آن نظرات پرداخته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با هدف بررسی چگونگی مواجهه علامه با نظرات زمخشری در تفسیر المیزان به نگارش درآمده است. بدین ترتیب نگارنده پس از کشف گونه‌های مختلف بررسیهای علامه در المیزان، نمونه‌هایی از آیاتی را که در آن به بررسی تفسیر الکشاف پرداخته شده، به عنوان شاهد مثال ذکر می‌کند. البته در بحثهای اختلافی پس از ذکر دیدگاه زمخشری و بیان قضاوت علامه نسبت به آن، نظرات این دو مفسر بر چند تفسیر مرجع از مفسران شیعه و اهل­‌سنت (به‌عنوان تفاسیر معیار) عرضه شده که غالباً دیدگاه علامه، به دلیل مستند بودن به قرآن، صحیح­‌تر بوده و گاهی نیز نظر زمخشری بر نظر علامه ترجیح داده می‌شود. در نتیجه گرچه دو مفسر در مواردی اختلاف‌نظر دارند، اما در موارد قابل توجهی فهم نسبتاً مشترکی از قرآن داشته­‌اند، به‌طوری که علامه در مواردی نظرات زمخشری را تأیید نموده و به آرای ایشان استناد می‌نماید و در مباحثی نیز به تنقیح، تصحیح و نقد اقوال وی می‌پردازد.

استفهام از سبک‌های زیبای قرآنی برای بیان حقیقت و آگاهی دادن به مخاطب است. غالب استفهام‌های قرآن در بر دارندة اغراض و اهدافی غیر از استفهام حقیقی است. دانشمندان علم بلاغت، معانی ثانویة متعددی را از جمله انکار، استهزاء، تعجب، تقریر، نفی و... برای استفهام برشمرده‌اند. در نوشتار حاضر، با روش تطبیقی دیدگاه زمخشری و علامه طباطبایی در فهم استفهامات قرآنی بررسی شده‌است. هرچند شباهت‌های بسیاری در تبیین معنای ثانویة استفهام در دو تفسیر وجود دارد، لیکن وجوه اختلافی هم مشاهده می‌شود. تفاوت برداشت دو مفسر در فهم معنای استفهام، بیان نشدن معنای ثانویه از جانب یکی از دو مفسر یا از جانب هر دو مفسر، نمونه‌هایی از این وجوه اختلاف است. تفاوت برداشت دو مفسر از عواملی ناشی می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها، توجه به سیاق کلام، قرینه‌های لفظی و معنوی و نیز مخاطب آیه است.

در این پژوهش به بررسی آیات متشابه از دیدگاه علامه طباطبائی و جناب زمخشری پرداخته شده. ابتدا با استخراج نظرات هر دو مفسر در این زمینهکه عمدتا ذیل آیه هفت آل عمران قرار دارد، ملاک آنها را در این باره جسته و دانستیم که آیات متشابه آیاتی است که بیش از یک معنی به دست می دهد مانند آیات ماوراء طبیعت که خارج از محسوسات انسان بوده و در نگاه اول تصور مادی برای آن در ذهن شکل می گیرد که با ارجاع به آیات محکم معنای صحیح و محکم آن از نظر مفسر روشن می شود.علاوه براین علامه طباطبائی آیات منسوخ را نیز جزء آیات متشابه می داند که این دسته از آیات در این نگارش مورد مطالعه قرار نگرفته است.در این پژوهش آیات متشابه ، در دو دسته آیات صفات و افعال خداوندو آیات عالم غیب و معاد گنجانده شده است و پس از بیان نظر مفسرین ، در نهایت مقایسه ای از نظرات دو مفسر به عمل آمده است. در قسمت آیات صفات و افعال خداوند به نوزده مورد و در قسمت آیات عالم غیب و معاد به یازده مورد از آیات متشابه برخوردیم که می توان گفت در این سی دسته حدود صدوشصت آیه مورد بررسی قرار گرفته است.

قرآن کریم کتاب زندگی و دارای معانی گوناگون است و هر کس با توجه به دانش خود از آن بهره‌مند می‌شود. هدف تفسیر تلاش برای پرده برداشتن از معانی برخی آیاتی است که، با وجود روشنی معنای لغت، هم چنان هاله‌ای از ابهام بر چهره آن نشسته است اهمیت علم تفسیر به دلیل موضوع آن که کلام خداوند است و نیازی که در کلیه‌ی زمینه‌ها به علوم شرع و معارف دینی وجود دارد، بیشتر ثابت می‌گردد علوم شرع نیز متوقف بر کتاب خدا هستند بدین دلیل بررسی علم تفسیر لازم به نظر می‌آید. در راستای عمل به کلام خداوند بایستی علاوه بر ترجمه، بتوان معنی و مقصود آن را نیز استنباط نمود. یکی از شاهراه‌های مهم در دریافت مفاهیم و احکام و نکات مهم آیات قرآنی که انسان را به سرمنزل کمال و سعادت رهنمون می‌شود، تفاسیر و شناخت آیات و عمل به آن است در این پژوهش به تأمل در تفاسیر معتبر و مقایسه‌ی آنها پرداخته شده است که به روشن‌تر شدن معنی آیات کمک می‌کند. در این باب تفاسیر المیزان، کشاف و مفاتیح الغیب مربوط به سه سوره‌ی یونس(ع)، هود(ع) و یوسف(ع) با هم مقایسه شده است. محتوای سه سوره‌ی مورد بحث، به ترتیب توجه به آخرت، تسلی پیامبر در برابر سرسختی دشمنان و عصمت حضرت یوسف در برابر گناه است.