آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

شهاب الدین سهروردی (587-549 ه.ق) در کتاب مهم خود، حکمه الاشراق، ادعا می کند که نظریه قیاسات ارسطو را با کاهش تعداد قواعد آن ساده کرده است، به گونه ای که با همین تعداد اندک قواعد، اعتبار تمام ضرب ها قابل اثبات است. این کار (ساده سازی نظریه قیاسات ارسطو) با تحویل تمام قضایای سالب حملی و جزئی به قضایای موجب کلی و ارائه دو قاعده فرازبانی، یکی برای شکل دوم و دیگری برای شکل سوم قیاس صورت گرفته است. این مقاله به شرح بخش غیرموجه نظریه قیاس سهروردی پرداخته است و ادعای او را در مورد ساده کردن نظریه قیاس ارسطو بررسی می کند. مقدمه: قیاس توالی سه قضیه با شکل موضوع محمولی است. دو قضیه نخست "مقدمه" و قضیه سوم " نتیجه " خوانده می شود. هر یک از موضوع ها و محمول ها " حد" نامیده می شود. هر قیاس سه حد دارد. حد مشترک بین دو مقدمه، " حد وسط " حدی که موضوع نتیجه باشد، " حد اصغر " و حدی که محمول آن باشد، : حد اکبر " نامیده می شود. همچنین " مقدمه کبری " و مقدمه شامل حد اصغر "مقدمه صغری " نام دارند. در متون سنتی اسلامی درباره منطق، مقدمه صغری قبل از مقدمه کبری می آید و این ترتیب عکس ترتیب قرار گرفتن مقدمه ها در متون سنتی اروپایی در باب منطق است.

کلام شیخ اشراق پر از اسرار ناگشوده است که با زبان اشارت بیان می گردد، وی پیشوایان حکمت اشراق را افلاطون و زرتشت و هرمس می داند و حکمت مشائی را مقدمه ای برای تجربه روحانی می شمارد، لذا رساله های عرفانی او مانند عقل سرخ، صفیر سیمرغ، قصه غربت غربی، آواز پر جبرئیل و … را به زبان رمزی می نویسد و نمادگرایی «نور» به نحو گسترده ای در آثار او مورد استفاده قرار می گیرد. زیرا او می خواست حکمت افلاطون و زرتشت را در یک بستر فکری جمع کند که در این سنت فکری توجه به «تمثیل» کلید دریافت رموز است.در «عقل سرخ» پس از پرسش درباره آن همه نمادها از «پیر» که روش کار در سیر و سلوک را بیان می کند جویای آگاهی از رمز و کنایات می شود.در رساله «صفیر سیمرغ» همه صفات و استعدادهای اساطیری سیمرغ و بخصوص جبرئیل را در کنار هم و به زبان رمز به سیمرغ نسبت داده است.در داستان «زال و سیمرغ» در گفت و شنود با پیر، به راز و رمزها و اشارات می پردازد. در رساله «قصه غربت غربی» به دنبال کشف اسرار سه رساله ابن سیناست.پس حکمت اشراق هم رازدانی است و هم حجاب زدایی از راز حقیقت هستی و عارف با زبان «رمز» از حقیقت اشیاء که شهود نموده است، خبر می دهد.

بر خلاف بسیاری از فیلسوفان مسلمان که معمولاً از منابع و پیشینه تاریخی افکار خود کم‌تر یاد می­کنند، شیخ اشراق صریحاً از متفکرانی که اندیشه‌های خود را ادامه‌دهنده حکمت آنان می‌داند، نام می‌برد. پرداختن به ریشه‌یابی منابع حکمت اشراق از همان آغاز تألیف «حکمة الإشراق» توسط خود شیخ شروع شده است و بعدها توسط شارحان «حکمة الإشراق» ادامه یافت و تا زمان حاضر نیز ادامه دارد. هدف از این جستار بازخوانی نقش و تأثیر منابع قرآنی و روایی به مثابه مهم‌ترین سرچشمه­های معرفتی شیخ اشراق است. گرچه به فلسفه شیخ اشراق غالباً به عنوان نقطه تلاقی حکمت و عرفان و تفکر ایران و یونان نگریسته می‌شود ولی سهروردی با آگاهی به منابع قرآنی و روایی در صدد اتقان و استحکام حکمت خود بوده است. این انگیزه در مسائل گوناگونی محقق شده است از جمله در تأویل آیات قرآن به مباحث فلسفی مانند عقل فعال و قوه مخیله؛ توجیه و تأیید مباحث مربوط به عقل اول، تجرد و جاودانگی نفس و قاعده امکان اشرف با توسل به آیات قرآن. همچنین مسائلی مانند خلافت الهی از مباحث این مقاله است که در اندیشه سهروردی ریشه قرآنی دارند. بر این اساس می‌توان گفت که راه رسیدن به حقایق گاهی عقل است و گاهی کشف و شهود عرفانی و در رأس همه آن‌ها وحی الهی. محال است آنچه حق است و عقل و شهود سلیم بدان راه یافته، در تضاد با وحی الهی باشد.

شیخ اشراق دارای رساله‌های مستقلی در زمینة دعا و نیایش است. همچنین در لا به لای آثار فلسفی وی مناجات‌هایی ذکر شده‌اند که در مجموع می‌توان آنها را به دو دستة نیایش (دعا و صلوات) و ستایش (تسبیح و تقدیس و سلام) تقسیم نمود. در این مقاله با بررسی انواع مناجات‌های بکار رفته در آثار شیخ اشراق علت توجه یک فیلسوف به دعا و نیایش مورد بررسی قرار گرفته است. بدین منظور به توصیه‌های شیخ اشراق نسبت به خواندن دعا توجه شده است و دعاهای سالکان خطاب به خداوند و فرشتگان و متقابلا دعای خداوند و فرشتگان در حق سالکان در آثار شیخ اشراق بررسی شده است. بر این اساس و نشان داده شده است که دعا و نیایش بخشی از نظام حکمت ذوقی و متناسب با سلوک اشراقی سهروردی است. همچنین مضامین بکار رفته در ادعیة وی با مطالب فلسفی و حکمی سهروردی و نیز تفکر حکمت خالدة وی مطابقت دارد؛ به نحوی که می‌توان به کمک این ادعیه، به برخی از نکات ذکر نشده در نظام مابعدالطبیعی و دیدگاه‌های فلسفی وی دست یافت. همچنین با بررسی ادعیة وی خطاب به سیارات آسمان و نفوس فلکی، به ارتباط این گونه دعا‌ها با علوم غریبه اشاره شده است و نشان داده شده است که با وجود باطل شدن نظریة افلاک و نفوس فلکی، چگونه می‌توان مناجات‌های وی با کواکب را همچنان قابل قبول دانست.

موضوع این کتاب نقد و تفسیر حکمت اشراق از منظر یحیی بن جبش، سهروردی است. کتاب حاضر شامل دو بخش اصلی کلیات، و الهیات حکمت اشراق است که در بخش اول به جایگاه اشراق در فلسفه، مفهوم حکمت اشراق، زندگی و آثار سهروردی و تأثیرات فلسفه اشراق پرداخته می‌شود و در بخش دوم چندین مقاله ارائه می‌شود که از جمله 1) در نور و حقیقت آن و نورالانوار و آنچه از او پیدا شود، 2) در ترتیب پیدایش وجود 3) در نحوه فعل نورالانوار و انوار قاهره 4) فرهنگ اصطلاحات حکمت و ... می‌باشد.

دکارت در رأس فیلسوفانی است که مسأله شناخت را با روشی نظام مند دنبال می کند و تمام سعی خود را به کار می بندد تا از روشهای پیشنهادیش تمام شناخت ها را استنتاج نموده و بدینوسیله به معرفت یقینی دست یابد. او مقدماتی را برای رسیدن به معرفت، ضروری می داند، اول اصول معرفت، دوم روش و سوم شک، البته شکی که ابزاری برای یقین است. از سویی سهروردی فلسفه صرفاً استدلالی و عقلی مشائیان را مورد انتقاد قرار می دهد و مبنای معرفت را در حکمت خویش متحول می کند. وی با طرح مسأله علم حضوری و شهود عرفانی که توسط نفس صورت می گیرد، معرفت اصیل را تنها از این راه قابل وصول می داند، لذا باید در معرفت نفس و تهذیب آن، نه تنها از تعلقات دنیوی بلکه از حواس ظاهر و باطن و هر امر مادی بهره برد تا فرد مهیای کسب معرفت شود. از وجوه تشابه دو فیلسوف می توان به تأکیدشان بر معرفت و شناخت نفس به عنوان مبنای معارف دیگر اشاره کرد. و از وجوه اختلافشان این است که دکارت معرفت را فقط از طریق عقل قابل حصول می داند در حالی که سهروردی تلفیق عقل و شهود را به عنوان راه وصول به معرفت می پذیرد.

در اين مقاله دو مسئله در باب فلسفه سهروردي پيگيري مي‌شود: نخست آنکه موضوع فلسفه سهروردي چيست؟ دوم اينکه چه دلايل و قرائني را مي‌توان به سود موضوع مابعدالطبيعه سهروردي اقامه کرد؟ مابعدالطبيعه در جهان اسلام شاهد سه گرايش مشايي و اشراقي و صدرايي بوده است. هريک از اين سه گرايش، موضوعاتي را براي مابعدالطبيعه خود تعيين کرده‌اند و دلايل و قرائني را به سود آنها بيان داشته‌اند. در اين ميان پرسش از موضوع مابعدالطبيعه و شأن فلسفي آن از نظر سهروردي، کمتر مورد بحث قرار گرفته است. در اين نوشتار در پاسخ به پرسش نخست، با عدم پذيرش رويکرد غيرموضوع‌گرا (تمرکز بر روش، غايت، فيلسوف و...) در باب فلسفه سهروردي و پذيرش رويکرد موضوع‌گرا و طرح نظريات متعدد (از قبيل غيروجود، شيء، نور مجازي، نور قدسي و مطلق نور)، به دوگانه نور و ظلمت به عنوان موضوع فلسفه سهروردي اذعان شده است. در پاسخ به پرسش دوم با اتخاذ روش مقايسه‌اي و تعاملي، و با تکيه بر ملاک‌ها، مبادي و پيش‌فرض‌هاي ديدگاه‌هاي فلسفه مشايي و صدرايي در باب تعيين موضوع براي فلسفه، دلايل و قرائني نظري براي توجيه فلسفيِ موضوعيت نور و ظلمت براي مابعدالطبيعه اقامه شده است. با اين وصف اين نوشتار تلاشي است براي کشف صدفِ فلسفيِ گوهر شهودي و اشراقات سهروردي، در باب موضوع مابعدالطبيعه از جهت چيستي و شأن فلسفي آن.