آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در مقالۀ حاضر می‌کوشیم در برخی از ابیات و اشعار مولوی رد چیزی را پیدا کنیم که آن را «هژمونی سکوت» می‌نامیم. طرفداران «هژمونی سکوت» زبان را خوار می‌شمارند و سکوت را بی‌اندازه ارج می‌نهند و آن را دربردارندۀ نوعی شهود ویژه می‌دانند که دسترسی به امر فراسوی زبان را میسر می‌سازد. این نگرش به سکوت و زبان تاریخ دور و درازی دارد و تازه در قرن‌های اخیر به پرسش گرفته شده است. سعی خواهیم کرد رویکرد «هژمونی سکوت» را به‌میانجی رویکردی هگلی‌ ـ‌ لاکانی خوانش کنیم، رویکردی مدرن که سکوت و زبان را به یک اندازه ارزشمند می‌داند و در نهایت سکوت را پدیده‌ای صرفاً زبانی می‌داند. خاطرنشان خواهیم ساخت که این دو نگرش در دو منطق متفاوت بنیاد دارند؛ اولی در قاعدۀ امکان اشرف سهروردی و دومی در منطق پس‌گسترانۀ ایدئالیسم آلمانی. پس از بررسی تبعات معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی این دو رویکرد، در نهایت نتیجه خواهیم گرفت که موضع «هژمونی سکوت» موضعی متناقض و ناممکن است.

تحقیق و تفحص در باب معرفت‎شناسی که از شاخه­های اساسی فلسفه دین به شمار می­رود، از دیرباز مورد توجه متفکران و پژوهشگران این حوزه بوده است. ارتباط معرفت و علم‎شناسی دینی با حیطه سیاست دینی، یکی از مهم­ترین مسائلی است که ابعاد ظرفیت اندیشه و گزاره‌های دینی را در اثبات برخی مسائل دینی به نمایش می­گذارد. در این باب مطالعه دیدگاه سهروردی حائز اهمیت است؛ چراکه زوایای متعددی از ارتباط علم دینی با وجه سیاسی و حکومت دینی را به اثبات می­رساند. بیانات او درباره نسبت انسان با مراتب هستی و حقیقت، نورانیت ادراک و اشتداد آن، زمینه استنتاج علم­شناسی دینی- فلسفی را فراهم آورده که اعتبار آن با سایر نظریات حوزه فلسفه علم متفاوت است. در این علم‎شناسی انسان به میزان تناظر و هماهنگی با هستی، به‎تدریج از ظواهر محسوسات به بطن آنها رهنمون و از این طریق به حقیقت آنها نایل می­گردد و علم او اشتداد می­یابد. این گذر در فلسفه اشراق به وسیله عالم مثال به عنوان حلقه پیوند عالم ماده با عالم عقول امکان­پذیر است و ارتباط مستقیمی با ارتقای ساحت نورانیت انسان دارد. به نظر می­رسد سهروردی آموزه انسان کامل را با اهتمام به حقانیت چنین علمی بنا نموده است. هدف نوشتار حاضر این است که با روش توصیفی- تحلیلی ابعاد علم اشتدادی را بررسی و سپس آموزه انسان کامل و تبیین وجه سیاسی او در مکتب اشراق را به عنوان یکی از لوازم اهم علم اشتدادی واکاوی نماید. لزوم وجود، جنبه سیاسی و حکومتی و سایر ویژگی­های انسان کامل از مواردی است که با تفطن به ابعاد علم اشتدادی قابل اثبات می­گردد.

سهروردی فاعلیت خداوند را بالرضا می­داند؛ طبق این نظر، علم الهی مبدأ فیضان همۀ موجودات به وجه نظام کلی در همۀ عالم است و معلول، هرگز هویتی جدا از هویت علم او ندارد و این وابستگی عین­الربط به علت است. این نوشتار درصدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی نقش جایگاه نظام مفاهیم سهروردی، یعنی تقسیمات معقول اولی و ثانی، و چگونگی حمل مفاهیم ذهنی بر امور خارجی را در تبیین فاعلیت بالرضای نورالانوار روشن و از این طریق دیدگاه فلسفی وی را دربارۀ فاعلیت بالرضا، بر اساس شالوده و محکمات تفکرش نقد کند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که آیا دیدگاه سهروردی در باب فاعلیت بالرضای نورالانوار با بیانات او دربارۀ نظام معقولات و احکام مطروح آن سازگاری دارد یا نه؟ مطابق نتایج این جستار، عدم تفکیک مفاهیم و معقولات ثانی منطقی و فلسفی در فلسفۀ سهروردی و معیار­هایی که دربارۀ اعتبار مفاهیم و چگونگی حمل آن­ها بر امور خارجی ارائه می‌کند، نحوۀ تبیین «علم الهی» را که اساس اعتقاد به فاعلیت بالرضای نورالانوار است، با خدشه­ای جدی مواجه می­سازد و از این‌رو دیدگاه سهروردی در باب فاعلیت بالرضای خداوند نمی­تواند تبیینی متقن و صحیح مطابق نظام فلسفی او داشته باشد.

مسئله عشق از همان ابتدا مورد توجه فیلسوفان بوده است. از دیدگاه اغلب فلاسفه، عشق موجودات به سبب وجود آنها غریزی است. با مطالعه آراء دو فیلسوف نامی، سهروردی و ملاصدرا، درمی یابیم که عشق و حب و تاثیر آن در نفس، در مکتب فلسفی هریک دارای نکات خاصی است. سهروردی، مطابق با مبانی فلسفی خود تبیین می کند که انوار سافل با محبّت و اشتیاق نسبت به انوار عالی، درصدد رسیدن به کمال و رفع کاستی های رتبی خود هستند. آدمی نیز با ادراک حقایق به عالم نور گرایش پیدا کرده و به نورالانوار نزدیک میگردد؛ زیرا محبّت ثمره معرفت است و هر چه محبّت به حق تعالی بیشتر شود، تقرّب به خدا و نهایتاً وصول به کمال وجود آسان تر می شود. اما ملاصدرا آن را دارای حقیقتی کلی می داندکه دارای ویژگی های خاص خودش است. با اثبات محبّت برای تمامی کائنات، بر این باور است که هر انسانی به اندازه بهره مندی از محبّت به کمال نائل می شود. از این رو، هر متحرّکی به اندازه هستی خود و بر اساس محبّت، به سمتِ کمال حرکت می کند. با وجود تفاوت هایی در شرح و بسط مقوله عشق و حب در تکامل نفس، هر دو معتقدند که بدون وجود و حضور عشق و حب، تکامل انسان امری محال است. این نوشتار با روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای و رایانه ای صورت گرفته است.

رسائل رمزی شیخ‌اشراق حتی امروز هم می‌توانند بسیار برای ما راه گشا و پرکاربرد باشند. به این معنا که می‌توانند انسان و زمانه را بسازند و سمت و سوی جهان را به ما نشان دهند، چراکه شیخ در این داستان ها به صورت مرتب در پی نمایش مراتب عالم و جایگاه انسان در این مراتب و اثبات این مطلب است که نفس انسانی نور مجردی بوده که در شرق هستی ریشه داشته است، لیکن به بدن مادی تعلق گرفته، از عالم قدسی به ظلمتکدۀ ناسوت هبوط کرده و در آن اسیر گشته است و آن‌گاه به سعادت می رسد که به منزلگاه اصلی خویش بازگردد. به همین سبب، وی برای شناساندن هر چه بیشتر جایگاه اصلی نفس ناطقۀ انسانی در این داستان های رمزی، مراتب چهارگانۀ عالم را بر مبنای مسئلۀ قهر و محبت میان انوار در قالب رمز و به صورت مفصل تنظیم نموده است که عبارتند از: عالم انوار قاهره (عقول)، عالم انوار مدبره (نفوس)، عالم اجسام و برازخ و عالم مثال. از میان این عوالم شیخ اشراق، بر عالم مثال یا خیال منفصل تاکید فراوان داشته است. عالمی که در واقع صحنۀ داستان سرایی رمزی اوست.

پدیدۀ انوار رنگین در جهان طبیعت، واقعیتی عینی است. علم اپتیک فیزیک، برای ظهور چنین پدیده‌ای پاسخی علمی دارد؛ از طرفی، مشاهدات باطنی انوار رنگین عرفای اسلامی نیز حقیقتی انکارناپذیر بوده و جنبه‌ای تعبیری و تفسیری دارد. شهاب‌الدین یحیی سهروردی در رساله‌اش فی حقیقه ‌العشق، گوهرهای وجودی حُسن، عشق و حُزن را سه صفت نورانی پدیدآمده از عقل ‌دانسته، اما به این صفات ماهیتی رنگین نداده است. پژوهش حاضر با هدفی بنیادین بر اساس ویژگی‌های ذاتی گوهرهای سه‌گانه، برایشان ماهیتی رنگی معیّن کرده ‌‌‌است. این انوار رنگین در چرخۀ ترکیبات خود رنگ‌های ثانوی داشته که به‌موجب آن، ویژگی‌ها و مظاهر جدیدی را به وجود آورده‌اند. شایان ذکر است که اساس تحلیل مقاله بر پایۀ تقریرات عرفای اسلامی و علم اپتیک فیزیک صورت گرفته و مبانی‌ای رنگی‌عرفانی از آن استخراج شده است که نشانگر هماهنگی مراحل سیروسلوک عارف با صفات و رنگ‌هاست. ضرورت چنین تحلیلی، نشانگر اهمیت نمادین انوار رنگین و معناداری‌شان بوده و موجب شکل‌گیری نظریات هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌شود. منابع مطالعاتی تحقیق به‌شیوۀ کتابخانه‌ای بوده و به روش توصیفی‌تحلیلی انجام پذیرفته‌‌ است. با توجه به تأکید بر ترکیبات رنگ نور، نه ترکیبات مواد رنگی، نتایج حاصل از پژوهش آن شد که می‌‌توان با در نظر داشتن صفات سه‌گانه‌ای چون حُسن، عشق، حُزن و معادل انوار رنگین آن، و در ترکیبات ثانوی‌شان، صفات جدیدی چون آگاهی، عرفان و حیرت، معادل نورهای رنگین آنان را نیز تعیین کرده و چرخه‌ای از انوار رنگین به‌مثابۀ سیر نزولی (اشراقی) و صعودی (شهودی) به نمایش گذاشت.

در دیدگاه سنتی، استعاره امری تزیینی و مربوط به زبان ادبی و قابل حذف از زبان علمی و فلسفی است. هم­چنین مطابق این دیدگاه، مبنای شکل­گیری استعاره، شباهت عینی بین دو پدیده است. اما در دیدگاه معاصر نه تنها زبان ادبی بلکه زبان علمی و فلسفی نیز استعاری است و مبنای شکل­گیری استعاره علاوه بر شباهت­های عینی، انواع شباهت­های ساختاری غیرعینی و هم­بستگی در تجربه نیز می­تواند باشد. در دیدگاه معاصر، استعاره، انتقال الگوی استنباطی حوزه مبدأ به حوزه مقصد است. مطابق این رویکرد، مفاهیم فلسفی از طریق استعاره­ها مفهوم­سازی می­شوند. لیکاف و جانسون معتقدند خودِ ذهن و فرآیندهای ذهنی توسط استعاره مفهوم­سازی می­شوند. در این مقاله نشان داده می­شود شیخ اشراق نیز ذهن و کنش­های ذهنی را توسط استعاره ساختاربندی می­کند. جنبه­های مختلف ادراک در معرفت­شناسی سهروردی توسط مفاهیمی مانند دیدن، اشراق، دست­کاری اجسام، ساختمان، محاسبه ریاضی و حرکت مفهوم­سازی می­شوند.

در این الفیه (هزار بیتی) که در قرن دوازدهم هجری سروده شده است، رسالۀ هیاکل النور سهروردی به نظم درآمده است. الفیة حاضر در بحر رجز و به صورت قصیده سروده شده است و بدین جهت می‌توان آن را «اُرجوزه» نیز نامید. این رساله دارای شرحی جداگانه است و توسط شخصی به نام «حسن الکردی» سروده و شرح شده است. مطالب شرح وی بیشتر برگرفته از شرح جلال الدین دوانی بر رسالة هیاکل النور است و در کنار آن از آثار فلسفی دیگری نیز استفاده شده است. وی در دمشق اقامت داشته است و پس از تالیف الفیه، شرح آن را در سال1170 قمری (بر اساس حروف ابجد، معادل واژة «غسقی») به پایان رسانده است. چنان که در مقاله نشان داده شده است، برخلاف نظر هلموت ریتر که مؤلف این رساله را حسن بن محمد زیباری کردی دانسته است، مؤلف این رساله را نمی‌توان هیچ یک از کسانی دانست که در کتاب‌های تراجم با عنوان حسن الکردی معرفی شده‌اند. بدین جهت در مورد مؤلف این الفیه و شرح آن اطلاعاتی در دست نداریم. نسخۀ منحصر به فرد الفیه به شمارۀ 2486 در کتابخانۀ سلیمانیّه ترکیه نگهداری می‌شود. در این مقاله رسالة الفیه تصحیح و منتشر شده است. به دلیل منحصر به فرد بودن این نسخه، از شیوة تصحیح بر مبنای نسخة اساس استفاده شده است و اشعاری که در شرح الفیه، به صورت مزجی تکرار شده‌اند، به عنوان نسخة دوم در تصحیح مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

این پایان نامه پژوهشی درباره رابطه حکمت و تمثیل در اندیشه سهروردی است که با تأکید بر یکیاز رمزی ترین رسائل وی یعنی "آواز پر جبرئیل" با روشی توصیفی و تحلیلی انجام شده است.هدف از تبیین این رساله نشان دادن جایگاه تمثیل در میان آثار سهروردی است و اینکه آیا این رسائلادبی و تمثیلی می تواند بازگوکننده ی حکمت و فلسفه خاص این فیلسوف بزرگ ایرانی باشد یا خیر؟همچنین بازنمودی است از فلسفه اشراق تا در آن تأکید بیشتری بر جنبه های ذوقی و عرفانی نموده واسلوبی نظام مند در سیر اندیشه های حکمی و تجربه های عرفانی را نشان دهد و نیز بیانگر قصد واراده سهروردی در بیان رمزگونه فلسفه و حکایات تمثیلی و رمزی اش باشد، سهر وردی با تلفیق آراءحکمای پیشین به بازسازی حکمت مشاء با مایه های عرفانی پرداخته است و فلسفه اشراق خود راپیوندی بین فلسفه و تجربه عرفانی قرار داده و با بیانی لطیفتر با شهود و الهام آمیخته است.و در پایان در پی دستیابی به همان حکمت از طریق داستان آواز پر ج برئیل می باشد به طوری کهنشان دهد اساس داستان بر مبانی حکمت وی از جمله مبانی معرفت شناسی و هستی شناسی وانسان شناسی استوار است که این مهم از طریق رمزگشایی و شرح داستان به وضوح خودنماییمی کند.

نگاه عطّار نیشابوری به مقولۀ «‌عشق»،‌ نگاهی عارفانه و عقل گریز است. او عقل را در ساحت عشق ناکارآمد می‌شمارد و راه وصول به عشق را گذر از حصار عقل می‌داند؛ اما درمقابل، سهروردی با نگرش فلسفی و اشراقی خویش عشق را فرزند عقل و ملازم آن می‌خواند و رسیدن به حُسن را جز از طریق علم و آگاهی میسّر نمی‌داند. از منظر این دو اندیشمند، عشق در مجموعۀ هستی سریان دارد و هر موجودی - اعمّ از مادّی و غیرمادّی - از آن بهره و نصیبی دارد و درحقیقت، عشق رابط وجودی میان موجودات عالم است. از نگاه این دو متفکّر، غایت عشق فنای در معشوق است. مقدّمۀ عشق، به اعتقاد عطّار، «طلب» و به عقیدۀ سهروردی، «معرفت» و «محبّت» است. در نگاه عرفانی این دو حکیم، بریدن از خویش، مبارزه با نفس و وحدت گرایی، از مهم‌ترین آثار و نتایج عشق است. این نوشتار درصدد یک بررسی تطبیقی در باب عشق از منظر این دو عارف حکیم است.