آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نسخ خطی گنجینه‌ایی از فرهنگ و تمدن یک ملت است که احیاء آن نقش بسزایی در شناسایی و شکوفایی آن فرهنگ و تمدن دارد. تمدن غنی و پربار ایرانی ـ اسلامی سرآمد یک تمدن عظیم است و در دل خود حکما و عرفای زیادی پرورانده، که هر کدام چون ستاره‌ایی در آسمان علم و معرفت می‌درخشند؛ از این رو احیاء آثار آنها گامی در شناسایی این فرهنگ می‌باشد. اثر حاضر تصحیح رساله <شرح الحکمه العرشیه> حکیم ملا اسماعیل اصفهانی(واحد العین) است که شرحی توضیحی بر کتاب عرشیه ملاصدرا است. هدف اصلی شارح از تألیف رساله، پاسخ به اشکالات احسائی بر عرشیه ملاصدرا است. ظاهراً هر سه نفر، کتاب‌های مذکور را در اواخر عمر خود نوشته‌اند؛ بنابراین کتب در اوج پختگی و شکوفایی فکری خود نوشته شده و آرا و اندیشه های نهایی خود را در آنها آورده‌اند. احسائی از منتقدان آرا و مبانی حکما بویژه ملاصدراست و در کتاب شرح مشاعر و شرح عرشیه که شرحی انتقادی است اشکالات متعددی را بر مبانی ملاصدرا وارد کرده است. احسائی که ادعای فهم آیات و روایات دارد با این سلاح به رویارویی مبانی ملاصدرا، از قبیل اصالت وجود، تشکیک وجود، سنخیت بین علت و معلول، وحدت وجود، قاعده بسیط الحقیقه، حرکت جوهری، علم اجمالی در عین کشف تفصیلی و... رفته و مدعی شده قواعد مذکور منافی آیات و روایات است. در مقابل ملا اسماعیل اصفهانی که پرورش یافته مکتب ملاصدرا و از شاگردان ملا علی نوری و استاد ملا هادی سبزواری است، با تبیین و تحلیل آرا ملاصدرا در پی دفاع از افکار او برآمده، و نشان داده که احسائی فهم غلطی از مطالب ملاصدرا و آیات و روایات داشته است. متأسفانه حکیم اصفهانی موفق به شرح کامل عرشیه نشده، و تنها بر بخش های اولیه عرشیه شرح نوشته است. در تصحیح رساله از سه نسخه استفاده شده است و شیوه تصحیح بینابین می‌باشد.

این نوشتار نخست، نگاهی کوتاه دارد به لحاظ محتوا و روش به فلسفه مشّاء. آنگاه این سؤال را مطرح میکند که آیا حکمت سینوی عیناً همان فلسفه مشّاء است یا با آن اختلاف دارد؟ با پذیرش اختلاف، این سؤالات مطرح میشود که آیا فلسفه افلاطونی است یا فلسفه نوافلاطونی یا عیناً جهان‌بینی اسلامی است که در آثار شیخ الرئیس در قالب فلسفه تجلی یافته است؟ پاسخ نگارنده این است که متأثر است از جهان‌بینی اسلامی و گرایش است به سوی اشراقیت و گامی آغازین است در راه تأسیس حکمت متعالیه.

این رساله در چهار فصل تنظیم شده است. مباحث مطرح شده در رساله به تربیب به این صورت آمده است: مسائل مقدماتی تاویل در قرآن، تاویل در لغت و اصطلاح، مساله تاویل و حقیقت مجاز، تفاوت میان تاویل و تفسیر، تاویل در استعمال قرآن، تاویل قرآن، آیات و احادیث مشتمل بر تاویل، دیدگاه قدما و متاخرین در تاویل، دیدگاه ابن تیمیه و عبده، علامه طباطبایی، علم به تاویل قرآن، صفات خداوند و تاویل، تاویل خواب، تاویل در عهدین

عملی که از انسان سر می زند، از بین رفتنی نیست و آثاری دارد که به صاحبش برمی گردد. این آثار، چه خیر و چه شرّ، در جهان دیگر به نحو کامل و بدون نقص به فاعلش می رسد، لیکن برخی آثار، در همین دنیا منعکس می گردد و صاحبش تلخی یا شیرینی آن را می چشد. آثار اخروی اعمال، از موضوع بحث نگارنده خارج است. آنچه مورد بحث است، آثار دنیوی اعمال است، و مقصود از آثار، هم آثار تکوینی است و هم آنچه به عنوان پاداش و کیفر، داده می شود و عنوان جامع برای آن، انعکاس اعمال انسان در دنیاست. فواید این بحث، گاهی فردی است و گاهی اجتماعی. فرد، هرگاه به آثار عمل خود در دنیا پی ببرد، می فهمد که باید سرلوحه برنامه اش را اصلاح خود قرار دهد؛ زیرا سعادت دنیا و آخرت خود را در این مهم، خواهد دید. اگر انسان ها متوجّه آثار اعمال خود باشند، از آن جا که انسان، دنبال جزای نقد می گردد و پاداش ها و کیفرهای دنیوی نقدند، بنا بر این، تأثیرش در رفتار افراد انسانی فراوان خواهد بود، و همه سعی می کنند نیروی انسانی خود و سایر امکاناتشان را صرف تأمین امنیت اجتماعی کنند. مباحث این پایان نامه، در سه عنوان کلّی مطرح گردیده است. بخش اوّل، درباره پاداش های دنیوی اعمال یا انعکاس اعمال صالح در دنیاست . بخش دوم، در مورد کیفرهای دنیوی اعمال یا انعکاس گناهان است . در بخش سوم نیز پاداش ها و کیفرهای اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث بخش اوّل، درباره پاداش های مادّی در دنیا عبارت اند از: رفع یا تسهیل مشکلات، رزق گوارا، وجاهت اجتماعی، محبوبیت اجتماعی و طول عمر. نگارنده، با توجّه به آنچه از قرآن و روایات به دست می آید، این پاداش ها را مدّ نظر قرار داده و درباره آن، بحث نموده است. وی علّت تقدّم محبّت پاداش های مادّی را به لحاظ گستردگی بحث پاداش های معنوی عنوان کرده و این بحث را متأخّر نموده است. در قسمت دوم این بخش، مسئله پاداش های معنوی مطرح شده که این پاداش ها عبارت اند از: تقویت ایمان، حیات پاکیزه، شرح صدر، حکمت و علم. در این باب، اهمّیت پاداش ها و کیفرهای معنوی را از این جهت بیان می کند که اساس سعادت و شقاوت ابدی فرد را به وجود می آورند. در این قسمت نیز نگارنده با کمک گرفتن از آیات و روایات و نقل قضایا و حکایت های مربوط به هر بحث، قول صاحب نظران و اهل فن را مطرح کرده و درباره هر یک، بحث می کند. بخش دوم، درباره کیفرهای دنیوی اعمال یا انعکاس گناهان است که خود، دو قسمت دارد: کیفرهای مادّی که عبارت اند از: ظلم، قطع رَحِم، قسم دروغ، زنا و فحشا، دروغ بستن به خدا و جدال با اولیا خدا، نداشتن محبوبیت اجتماعی، و کوتاه شدن عمر. نگارنده، ابتدا مجازات را بر سه گونه می داند: مجازات قراردادی (تنبیه و عبرت)؛ مجازاتی که با گناه، رابطه تکوینی و طبیعی دارد (مکافات دنیوی)؛ و مجازاتی که تجسّم خودِ عمل است و چیزی جدا از آن نیست (عذاب اخروی). سپس درباره هر کدام، توضیحاتی را ارائه می کند که در برگیرنده آیات و روایات و اقوال و نظریات بزرگان و دانشمندان است. قسمت دوم این بخش، کیفرهای معنوی است. این کیفرها با عناوینی چون: خودْفراموشی، کورْدلی، قساوت قلب، انحراف قلب، حجاب حق، رفاقت و هم نشینی با شیطان، تکذیب آیات خدا، اِمهال و استدراج به چشم می خورد. نگارنده، در توضیح این قسمت، ضمن این که آثار معنوی گناه را از مهم ترین آثار آن می داند، به جبران ناپذیری این گونه آثار، تکیه دارد و با آوردن مثال هایی، مقصود خود را در این زمینه روشن می سازد. بخش سوم پایان نامه، با عنوان «پاداش ها و کیفرهای اجتماعی»، درباره سنّت های خدا در اجتماع در مورد عمل و جزا و نقل قولی از علّامه طباطبایی در این زمینه، سخن گفته و کیفرهای اقوام پیشین و علّت این کیفرها را با پرسش و پاسخ هایی بازگو نموده است. مطالب دیگر در این بخش، در مورد بلاهایی است که جوامع متمدّن با آنها رو به روست که با بیان معنای جامعه و مقصود از اجتماع و جامعه ای که تقوایش موجب نزول برکات و فسادش موجب نزول عذاب و گرفتاری می شود، آغاز شده و در ادامه، این بلاها را برمی شمُرَد که عبارت اند از: تزلزل نظام خانواده، سلب امنیت، فقدان عدالت اجتماعی، و فقدان انس و الفت. نکته قابل توجّه در این پایان نامه، استشهاد بسیار نگارنده به آیات و سرگذشت های قرآنی است که در بیشتر مباحث به چشم می خورد.

در آثار و زندگی سهروردی دلایل و شواهدی موجود است که از آن می‌توان به ارجحیت حکمت عملی بر حکمت نظری دست یافت. پیش از سهروردی، حکمت نظری نسبت به حکمت عملی، بخصوص در فلسفه مشایی، دارای ارجحیت بود؛ اما سهروردی با اتخاذ روش ذوقی در کنار روش بحثی و تقدم قایل شدن بر این روش و انتقاد از مشائیان در پرداختن بیش از حد به روش بحثی، حکمتی را بنیان نهاد که در آن با توجه به ارتباط مستقیم روش ذوقی با عمل، تقدم از آن حکمت عملی است و این تقدم، بالشرف است نه زمانی. ریاضت و ارتباط با عالم مثال، جزء جداناشدنی حکمت عملی سهروردی است. حکمت او حکمتی وجدانی و عرفانی است که حکیم به صورت عینی، تجربه‌کننده حقایق است. از این جهت می‌توان سهروردی را فیلسوفی تجربه‌گرا نامید، تجربه‌ای وجدانی و شهودی و عرفانی. این تقدم در اندیشه‌های مکتوب و زندگی عملی او بررسی شده‌است.

موضوع این پژوهش، احباط، تکفیر، موازنه است و نوشتار حاضر از جهت کلامی به بررسی آنها می پردازد.مولف به هر یک از مباحث فوق یک فصل اختصاص داده است، و ابتدا معنای لغوی و اصطلاحی سپس نظر موافقان و مخالفان را آورده است. در انتها نیز مبحثی با عنوان گناه کبیره پرداخته شده است .

هدف از پایان نامه دفع این پندار است که مستحبات احکامی هستند که عمل به آنها ضرورتی نداشته و حتی بعضا: مانع از انجام فعالیتهای روزمره می گردند و انجام آن را باید به وقت دیگری مانند زمان پیری و بیکاری محول ساخت. نگارنده با این هدف به بررسی آثار و ثمرات گسترده مستحبات در زندگی فردی و اجتماعی انسان پرداخته است. دراین راستا، ابتدا در بخش اول به منظور تحکیم پایه های بحث، به ایراد مبانی نظری موضوع پرداخته و رابطه بین اخلاق و احکام و بویژه مستحبات را بیان کرده و به نقش سازنده مستحبات در رشد و کمال روحی و معنوی انسان از ابعاد گوناگون پرداخته است. سپس در بخش دوم، با تحلیل مبادی مستحبات و دسته بندی آنها، به فلسفه و حکمت تشریع مستحبات و نیز تنوع و تعدد آنها اشاره کرده و معلوم داشته است که شارع مقدس همه مستحبات را برای تمام افراد جامعه وضع نفرموده تا قادر به انجام آنها نباشند بلکه هرکس می تواند باتوجه به شرایط زمانی و مکانی و ملاک و معبیارهای دیگری چون جنس، سن، شغل، موقعیت اجتماعی و غیره برخی را انتخاب و عمل نماید و از فواید آن بهره ببرد. نگارنده در آخرین بخش رساله به عرصه گسترده مستحبات در امور جاری زندگی وارد شده، نشان داده است که مستحبات( با وجود کثرت و دامنه وسیع آنها) نه تنها مانع از انجام فعالیتهای روزانه نیستند بلکه آثار و ثمرات گرانقدری در یاری و معاونت آدمی در امور مختلف زندگی داشته و دارای نتایج درخشانی در سازندگی روحی و معنوی و حتی مادی انسان در عرصه حیات فردی، خانوادگی، اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی می باشند.