آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در مباحث فلسفی، نفس از اهمیت خاصی برخوردار است؛ از این‌رو پژوهش حاضر در پی دست‌یابی به پاسخ این پرسش است که حقیقت نفس از دیدگاه فخر رازی چیست؟ داده‌های این جستار عبارت‌اند از: فخر برخلاف ابن‌سینا اولاً مبحث نفس را از حوزۀ طبیعیات به طور کامل خارج می‌کند و در الهیات به آن نظم می‌بخشد. ثانیاً: برای نفس ناطقه تعریفی متفاوت ارائه می‌دهد که به «من» و مشارالیه آن اشاره دارد. در آرای فخر ناسازگاری‌هایی در بحث از حقیقت نفس وجود دارد؛ چنان‌که برخی از آرای او به مجردبودن نفس و برخی به مرکب‌بودن آن از روح و بدن اشاره دارد. در این راستا برای حل تعارض‌های مطرح‌شده سه راهکار به نظر نگارندگان رسیده است؛ نخست: لفظ نفس در آثار فخر رازی به‌ گونه اشتراک لفظی به‌ کار رفته است؛ دوم: نفس در تعریف منطقی انسان مورد توجه قرار گرفته است و کمال ماده به شمار می‌رود؛ سوم: علت اختلاف آرای فخر در آثارش به دلیل پایبندی او به منابع و محتویات دین است.

فلسفۀ اسلامی دانشی است که هویت اصلیش، استفاده از برهان و روش است، اما مراجعه به متون فلسفی در سنت اسلامی از کاربرد و اصالت‌دهی به روش شهودی نیز حکایت دارد. مراد از روش شهودی، انتفاع از شهود و مکاشفه و کشف عرفانی برای رسیدن به شناخت یقینی است. روش شهودی در هر سه مکتب اصلی فلسفۀ اسلامی مورد توجه بوده، اما بهره¬‌وری از این روش، در حکمت متعالیه سامان یافته است. ملاصدرا در عین پایبندی بر روش عقلی، از روش شهودی نیز بهره¬های بسیار برده است. این کاربردها را میتوان در دو مقام: گردآوری و داوری، دسته‌بندی نمود. فلاسفۀ مسلمان در مقام گردآوری، از روش شهودی برای تبیین مسائل فلسفی جدید و نیز ارائۀ تصویری صحیح از برخی مسائل فلسفی استفاده کرده، و در مقام داوری، برای کشف حد وسط، کشف مغالطه و بازسازی برهان و اصلاح نتیجه و بعنوان مؤیدی بر استدلالهای عقلی، از شهود بهره گرفته¬اند.

بحث حرکت در آثار حکمای مسلمان به‌وفور به چشم می‌خورد که نشان‌دهنده اهمیت این مسأله است. لذا در این راستا، تبیین ماهیت حرکت قطعیه و توسطیه از مسائل مهم در مباحث فلسفی است. شاخص‌ترین دیدگاهی که در این زمینه وجود دارد دیدگاه ابن‌سینا و ملاصدرا است. سؤال اصلی این است که مطابق دیدگاه این دو فیلسوف آیا حرکت قطعیه در خارج موجود است یا حرکت توسطیه؟ هدف از این پژوهش بررسی و تحلیل نقطه نظرات این دو فیلسوف در زمینه تبیین حرکت قطعیه و توسطیه و تحقق خارجی آن با روش توصیفی و تحلیلی با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و مجلات علمی معتبر بپردازد. از نتایج مقاله این است که ابن‌سینا حرکت توسطیه را در خارج موجود می‌داند و حرکت قطعیه را امری ذهنی می‌داند، ولی ملاصدرا قائل به وجود خارجی حرکت قطعیه است و حرکت قطعیه را یک امر متصل سیال می‌داند که وجود واحد شخصی دارد که کلّ آن در کلّ زمان است و درک این حقیقت راه را برای اثبات حرکت جوهری هموار می‌سازد.

مساله مرگ و حیات پس از آن در میان فیلسوفان و نیز متکلمان هر عصر مناقشات زیادی داشته است در این پژوهش، آراء شیخ الرئیس را در این خصوص مطرح نموده ایم، سپس نقدهای غزالی به این متفکر را شرح داده و سپس اشکالاتی که ابن رشد از سخنان غزالی ارائه نموده را بیان خواهیم کرد. لازم به ذکر است مساله معاد با مبانی نفس شناسی ارتباط وثیقی دارد؛ بگونه ای که مبتنی بر مبانی انسان‌شناختی متفاوت، دیدگاههای اندیشمندان در خصوص کیفیت حیات انسان پس از مرگ نیز متفاوت خواهد شد. ابن سینا ادله فلسفی خود را در باب بقای نفس انسان بیان می دارد و مهم ترین دلیل بقای نفس را فاعلیت آن در ادراک می داند که از طریق کسب معقولات کمال یافته و بقا دارد. او در عمده آثار خود با دلایل فلسفی به تفصیل به اثبات معاد روحانی پرداخته است، لکن اثبات معاد جسمانی به روش عقلی و برهانی را ناممکن می داند و تنها بر اساس شریعت آن را می‌پذیرد. اگرچه او در اضحویه مبتنی بر مبانی فلسفی خویش از جمله امتناع اعاده معدوم و نیز مادی بودن قوه خیال و امتناع تناسخ، معاد جسمانی را ممتنع می داند و معتقد است آیات ناظر به معاد جسمانی نیازمند تاویل است. گویا از همین آراء اوست که غزالی به نقد ابن سینا روی آورده و او را به دلیل انکار معاد تکفیر می‌کند. او خود گرچه دو نظریه بدن جدید و برانگیختگی را در خصوص معاد جسمانی مطرح می‌کند، لیکن مبانی ای که او در طرح این نظریات و نیز معاد روحانی استفاده نموده، همان مبانی ابن سینا است. نقدهای غزالی در تهافت الفلاسفه اندیشمندان بعد از او را به پاسخ واداشت که از جمله آنان ابن رشد بود و در برابر غزالی کتاب تهافت التهافت را به رشته تحریر آورد. ابن رشد که اندیشمندی ارسطویی بود، در کتاب خود با اتکا به مبانی و نظریات ارسطویی، به تبیین بقای انسان و کیفیت حیات پس از مرگ پرداخت. ابن رشد نفس انسان را به تمامه باقی نمی‌دانست و تنها بخش عقل هیولانی از نفس را که همان نوع انسان است دارای بقا می داند و بقای فردی انسان ها را نمی پذیرد . گرچه محققان کوشیده اند هم در مورد ابن سینا و هم در مورد دیدگاه ابن رشد در خصوص معاد جسمانی و بقای شخصی انسان ها ، آراء آن ها را در مطابقت با شریعت توجیه کنند.

در این تحقیق به قوس نزول و قوس صعود از منظر سه فسلسوف بزرگ اسلامی؛ ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا و سپس به بررسی تطبیقی (افتراقات و اشتراکات) آن‏ها پرداخته می‏شود. برای تحقق این اثر سعی بر آن بوده که از منابع اصلی و اصیل این سه فیلسوف و همین طور از اکثر آثار آن‏ها (به نحو تتبع نسبتا جامع) استفاده شود تا به یک نتیجه گیری قابل اعتماد، نایل گردیم. از آن جا که مسایل مربوط به قوس نزول (چینش نظام هستی) و قوس صعود (سیر صعودی آدمی) در سامان دهی سایر اندیشه‏های انسان در جمیع ساحت‏های مربوط به دنیا و آخرت بسیار تاثیرات راهبردی و تعیین کننده دارد، لذا ضروری می‏نمود که چنین اثر سترگی بر اساس اندیشه بزرگ ترین فلاسفه اسلامی (رئسای مکاتب مشاء و اشراق در بستر اسلامی و حکمت متعالیه) سامان یافته و به اهل تحقیق و اندیشه عرضه گردد. ابن سینا در قوس نزول به سه مرتبه واجب تعالی، عقل و عالم ماده معتقد است. سهروردی علاوه بر ترسیم واسطه بین واجب تعالی و عقول (نور اقرب)، به عالم مثال نیز قایل است. اما ملاصدرا با تاثّر از مبانی عرفانی از طرفی و با پی ریزی مبانی اختصاصی خود، علاوه بر افزودن مرتبه احدیت و واحدیت، به اعمال دقت نظرهای بیشتری می‏پردازد و گوی سبقت را از دو فیلسوف قبلی می‏رباید. در قوس صعود نیز مساله حدوث نفس نقطه آغازین منظور گشته و سپس به بحث تکامل نفس و کمال نهایی آن و همین طور تناسخ و معاد و در نهایت مساله فنا پرداخته شده است. ملاصدرا نفس را بحدوث البدن حادث می‏داند نه مع حدوث البدن و همین طور اختلافات راهبردی و تعیین کننده آن‏ها در مسایل مربوط به حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول و غیره در ترسیم نهایی دیدگاه آنان در قوس صعود بسیار اثرگذار است.

دراین پایان نامه به بررسی ومقایسه جایگاه ماهیت بدون وجود در نظام فلسفی ابن سینا،ثابتات ازلی معتزله واعیان ثابته ابن عربی می پردازیم.از نظر ابن سینا ماهیت من حیث هی،نه موجود است و نه معدوم.که ظاهر امر این است که چنین ماهیتی مستقل از وجودمنشأ اثری نیست؛اما شواهد گوناگونی در آثار ابن سینا در باب شأنیت مستقل ماهیت از وجود به چشم می خورد.گروهی از معتزله نیز برای حل مسأله علم خدای متعال قبل از ایجاد،نظریه ثابتات ازلی را مطرح کرده اند.این ثابتات دربرگیرنده ی موجودات و معدومات ممکن می شوند.ثبوت از نظر ایشان ،اعم از وجود و در مقابل نفی قرارمی گیرد.همچنین ممتنعات درواقع دارای ثبوت نیستند و منتفی هستند. این ثابتات متعلق علم خدای متعال قرارمی گیرند،عارفی چون ابن عربی نیز نظریه اعیان ثابته را از دیدگاه ثابتات ازلی معتزله الهام گرفته است؛اگر چه که در برخی مواقع دیدگاه خود را متمایز از دیدگاه معتزله بیان می کندولی وجوه تمایز این دو دیدگاه را روشن نمی سازد.به نظرمی رسد این سه دیدگاه دارای شباهت هایی چون : تقرر و ثبوت ماهیت بدون وجود خارجی،تشابه برخی از ادله ی معتزله با عرفا،ثبوت معدومات ممکن در معتزله و شیئیت ثبوت اعیان ثابته، و تفاوت هایی چون : عدم اتصاف ماهیت فی حدنفسه به وجودیا عدم در دیدگاه ابن سینا و اتصاف ماهیت به وجود وعدم در دیدگاه معتزله و عرفا اگرچه این ماهیت معدوم می تواند دارای ثبوت باشد،اشاره کرد،اماتفاوت دیگر،درکارکردها است که می توان به دارای اثرخواندن ماهیت بدون وجود در فلسفه ابن سیناو کارکردهای دیگری چون : قضاو قدر سرالقدر و... درعرفان اشاره کرد،همچنین می توان از تفاوت های دیگری چون: تفاوت در ثبوت وتقسیم بندی ماهیات خارجی نام برد.که در راستای این پایان نامه، مطالبی مانند: کلی طبیعی ،شواهد استقلال ماهیت از وجود ، علم الهی،نظریه ثابتات ازلی ثبوت معدومات ونظریه حال ، کارکردهای نظریه ثابتات ازلی در کلام معتزله ، نقدهای فلاسفه برثبوت معدومات وثبوت حال، اقسام معدوم ،ادله ابن عربی بر اثبات اعیان ثابته،و کار کرد اعیان ثابته درعرفان ابن عربی را از مباحث مقدماتی این پایان نامه به شمار آورد.و نیز رابطه ی اعیان ثابته با ثابتات ازلی و نگاه فلاسفه به اعیان ثابته ابن عربی و ادله ی هریک از این سه دیدگاه و ارزیابی تفاوت ها وشباهت های آن ها،بحث های اصلی این پایان نامه می باشند.

تبیین ماهیت حرکت قطعیه و توسطیه و تحقق خارجی آن‌ها از مسائل مهم در مباحث فلسفه است. در این زمینه دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که شاخص‌ترین آن دیدگاهِ ابن‌سینا و ملاصدرا است. هر کدام از این دیدگاه‌ها، دارای الزامات و نتایج متفاوتی است. این نوشتار سعی دارد به تحلیل نظرات این دو فیلسوف در زمینه ماهیت حرکت و نتایج هر یک بپردازد و در مقاله حاضر به لحاظ جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و به لحاظ ماهیت روش از روش توصیفی وتحلیلی استفاده شده است. ازیافته‌های مقاله این است که ابن‌سینا قائل به وجود خارجی حرکت توسطیه است وحرکت قطعیه را خیالی وتوهمی می‌داند؛ امّا ملاصدرا حرکت قطعیه را واقعی و در خارج موجود می‌داند و آن را یک امرمتصل سیّال می‌داند که وجود واحد شخصی دارد که کلّ آن در کلّ زمان است. درک این ­حقیقت راه را برای حرکت جوهری و رفع موانع آن هموار ساخت و با اثبات حرکت جوهری بسیاری ازمسائل غامض فلسفی از قبیل معاد جسمانی، حدوث و قدم عالم و...حل شد.

نویسنده ‌ این اثر در مقام طرح‌اندیشة ابن‌سینا(416- 359 ق) در باب چیستی، چرایی، مبانی، قلمرو و چگونگی تأویل و تبیین عرفانی آن است. نزد ابن‌سینا تأویل بر عمل زدودن حجاب از چهرة حقیقت برای رسیدن به چهرة ناب آن اطلاق می‌شود که در خواب و دین پیاده می‌شود. چرایی تأویل را ذات پیچیدة حقیقت و نیاز انسان به شکافتن آن موجه می‌کند. عارف بر اساس آموزة عوالم و ولایت، همزبانِ ابن‌سینا است. عمل تأویل بر مبانی هستی شناسانه(لایه‌های عمیق هستی) انسان شناسانه( قدرت و شأن آدمی‌در درک‌ این حقایق) و معرفت شناسانه(لایه‌های متنوع در معرفت آدمی) استوار است. عارف با آموزة ظهور و بطون و سخن از سلوک پذیری نفس آدمی، همراهِ ابن‌سیناست. چگونگی تأویل، در افقِ رمزین بودن دین و رمزگشایی از حقایق آن قابل فهم است.‌ اینجا تفکر مشایی ابن‌سینا غالب می‌شود و عارف ناخرسندانه به آن می‌نگرد. هدف نویسنده، استنطاق‌ این‌اندیشه، توسع بخشیدن به آن و فهم نقاط قوت و کاستی احتمالی اش در ساحت مسائل جدید و رویکرد فرافلسفیِ عرفان نظری است و روش او تدقیق و تحلیل فلسفی ـ عقلی در واژگان و گزاره‌هاست.