آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ابن‌سينا بر اساس طبيعيات خود و از آن رو كه انسان را مدني بالطبع مي‌داند، وجود پيامبر را در تحقق مدينه و جامعه انساني ضروري دانسته و نبودن او را با عنايت الهي به تحقق نظام احسن ناسازگار و موجب انقراض نوع انساني مي‌داند. اما قاضي عضد ايجي همگام با ديگر اشاعره، با انكار اصل ضرورت علّي، هيچ امري را در جهان ضروري نمي‌داند و امكان نبوت را با تمسك به قاعده «ادل دليل علي امكان شيء وقوعه» تبيين مي‌کند. در اين مقاله در پي مقايسه ميان ديدگاه اين دو انديشمند درباره ضرورت پيامبري برآمده‌ايم.

در میان اوصاف ثبوتی خداوند، صفت اراده از اهمیتی ویژه برخوردار است. در حالی که عموم فلاسفه و متکلمین مرید بودن خداوند را پذیرفته­اند، ولی در مورد معنای آن اختلافات زیادی بین فلاسفه و نحله­های مختلف کلامی در طول تاریخ بوجود آمده است در این مقاله که با روش توصیفی- تحلیلی انجام شده با مراجعه به آثار ابن سینا و اسپینوزا صفت اراده و مباحث مربوط به آن به صورت تطبیقی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مقاله با توجه به گستردگی مباحث مطرح در مورد اراده به سه سؤال اساسی پاسخ می­دهد؟1- اراده الهی چه معنایی دارد و چه تفاوت معنایی با اراده در انسان دارد؟ 2- رابطه اراده الهی با ذات او و سایر صفاتش چیست؟ 3- رابطه اراده خدا با اراده انسان چگونه است؟ از تأکیدات مکرر ابن­سینا به عدم تغایر مفهومی همه صفات الهی و بخصوص دو صفت اراده و علم الهی، این نتیجه حاصل می­آید که او هم مانند اسپینوزا نمی­خواهد همان معنی متعارف اراده را که در مورد انسان به کار می­رود، به خداوند نسبت بدهد.

«الالهیات من کتاب الشفا»، بخشی از کتاب گران سنگ شفای بوعلی است که توسط علامه حسن زاده آملی، تدریس شده و سپس همراه با تصحیح و تعلیقات وی، به چاپ رسیده است. این کتاب، به زبان عربی و حاوی مباحث فلسفه اعلی یا الهیات بالمعنی الاعم می‌باشد. کتاب، مشتمل بر یک مقدمه از علامه حسن زاده و ده مقاله به ترتیب هشت فصلی، چهار فصلی، ده فصلی، سه فصلی، نه فصلی، پنج فصلی، سه فصلی، هشت فصلی، هشت فصلی و پنج فصلی است. علامه حسن زاده آملی، در ذیل مقالات فوق، به ترتیب، صد و پنجاه و دو، هجده، چهل و شش، نود و نه، صد و دو، صد و شانزده، هفتاد و هفت، صد و سی و یک، صد و پنج و پنجاه و هفت تعلیقه نگاشته است. علامه حسن زاده، در مقدمه، از تدریس و تصحیح الهیات شفا و تعلیقه زدن بر آن، سخن می‌گوید و تعدادی از شروح و تعلیقاتی را که در طول زمان، علمای بزرگ، بر الهیات شفا نگاشته ‌اند، نام می‌برد و در ادامه، از سایر تعلیقات خود بر کتب گوناگون یاد می‌کند و... در مقاله اول، از موضوع فلسفه اولی و منفعت و مرتبه و نام این علم و اجمالی از آنچه در این علم مورد بحث قرار می‌گیرد و... سخن گفته می‌ شود. در مقاله دوم، از جوهر و اقسام آن،جوهر جسمانی و... و عاری نبودن ماده جسمانی از صورت و... و تقدیم صورت بر ماده در مرتبه وجود و... بحث می‌ شود. در مقاله سوم، مباحثی در مورد وضعیت مقولات نه گانه و عرضیت آنها و واحد و تحقیق واحد و کثیر و عرض بودن عدد و در باره علم و عرض بودن آن و... مطرح می‌ شود. در مقاله چهارم، متقدم و متاخر و حدوث و قوه و فعل و قدرت و عجز و تام و ناقص و... بررسی می‌ شود. در مقاله پنجم، از امور عامه و کیفیت وجود آنها و چگونه بودن کلیت برای طبایع کلی و تفاوت بین کل و جزء با کلی و جزیی و تفاوت بین جنس و ماده و... سخن به میان می‌ آید. در مقاله ششم، در باره اقسام علل و احوال آنها و حل اشکال بر معیت هر علتی با معلولش و... بحث می‌ شود. در مقاله هفتم، در باره هوهویت و اقسام آن و غیریت و خلاف و اصناف تقابل و مثل و مبادی تعلیمیات و... بحث می‌ شود. در مقاله هشتم، سخن از تناهی علل فاعلی و قابلی و علل غایی و صوری و اثبات مبدا اول و صفات اولیه واجب الوجود و... به میان می‌ آید. در مقاله نهم، صفت فاعلی مبدا اول و اثبات دوام حرکت و کیفیت صدور افعال از مبادی عالیه و... بررسی می‌ شود. در مقاله دهم، در باره مبدا و معاد و الهامات و منامات و دعاهای مستجاب و بلاهای آسمانی و احوال نبوت و... سخن گفته می‌ شود.

ابن سینا از بزرگترین فلاسفه اسلامی است و نجات یکی از کتابهای مهم فلسفی اوست که گاه نیز به عنوان کتاب درسی مورد توجه بوده و می باشد. با توجه به موجز و مختصر بودن نجات، داشتن یک شرح در فهم مراد و مقصود مؤلف ضروری می نماید. تنها شرحی که نسخه هایی از آن درکتابخانه های نسخ خطی موجود است، شرح علی بن ابی نصر اسفراینی است که نیازمند تصحیح می باشد و این رساله در صدد تصحیح شرح مقاله دوم نجات است. این تصحیح از روی سه نسخه مجلس، ایاصوفیا، فاضلی انجام شده است که نسخه اباصوفیا با توجه به قدمت (قرن نهم هجری)و صحت بیشتر به عنوان اصل انتخاب شده است. در مواردی که عبارت یا کلمه ای از دو نسخه دیگر مناسب تر بوده، به متن راه یافته است و عبارت یا کلمات نسخه ایاصوفیان به عنوان نسخه بدل در پاورقی ذکر شده است. متن نجات نیز که در نسخه ایاصوفیان بود با نسخه دانش پژوه - به عنوان نسخه اصل - مقابله شده است. الهیات نجات دارای دو مقاله است. مقاله دوم الهیات اخص است و کار ما مربوط به این قسمت می باشد. ابن سینا در این مقاله به ترتیب به مباحث زیرمی پردازد: تعریف واجب و ممکن و ممتنع، احکام واجب الوجود، توحید، اثبات واجب الوجو،صفات واجب الوجود، بحث صدور عالم و مباحث مربوط به آن، مسأله عنایت و شر، معاد (قبول معاد جسمانی و تبیین معاد روحانی)، مسأله نبوت و عبادات. اسفراینی در شرح خود ابتدا قسمتی از عبارات را نقل می کند و درباره آنها توضیح می دهد بعد به شرح الفاظ می پردازد. در مواردی به اظهار نظر درباره کلام شیخ می پردازد. او در این شرح از کسی نقل قول نمی کند، فقط گاهی به آیات و روایات استناد می جوید.

بررسی دیدگاههای ابن سینا و اسپینوزا در مورد صفات خدا در این پایان نامه مد نظر است که بعد از تبیین این دیدگاهها به مقایسه پرداخته می شود تا نقاط اشتراک و اختلاف این دو فیلسوف مشخص شود.. ابتدا فصلی به بحث درباره خدا در مقام تصور و تصدیق و لوازم دیدگاههای دو فیلسوف در مورد خدا اختصاص داده شده است. در این فصل دو فیلسوف هر یک با علت دانستن یا ندانستن خدا برای خود و اطلاق یا عدم اطلاق جوهر بر خدا در مقام تصور و بدون استناد به مخلوقات در قالب براهینی متفاوت در مقام تصدیق به اثبات خدا پرداخته اند و سپس به تناسب بحث نظریه فیض و وحدت وجود و نحوه پیوند خدا و جهان هستی و چگونگی پیدایش جهان مادی مورد بحث قرار گرفته است. سپس در فصل مربوط به صفات پس از تبیین مفهوم و اقسام صفات از دیدگاه دو فیلسوف، به شیوه ای گزینشی، از مجموعه جدول صفات و ویژگیهایی که در نظام فکری دو فیلسوف مذکور قابل رسم اند، چندین صفت انتخاب شده و سعی شده است تا با مقابل هم قرار دادن اندیشه این دو فیلسوف، نقاط اشتراک و اختلاف در این زمینه نشان داده شود. در این فصل دو صفت ثبوتی و دو صفت سلبی مورد مقایسه قرار گرفته است. هر دو فیلسوف با دلایلی جسمانیت و تجزیه پذیری را از خداوند سلب نموده انداما ابن سینا علم و عقل را از اوصاف خدا می داند در حالی که در نظر اسپینوزا فکر صفت خداست اما علم و عقل از حالات صفت فکر هستند.

چکیده رابطه‌ی نظام علمی حق‌تعالی با نظام عینی موجودات یکی از مسائل بسیار مهم در الهیات فلسفی است. ابن‌سینا واسپینوزا به‌منزله‌ی دو تن از بزرگ‌ترین فیلسوفان خردگرای اسلامی و غربی، با تبیین نظام علمی باری‌تعالی، نسبت بین این نظام را با نظام عینی موجودات مورد بررسی قرار داده‌اند . به‌رغم تفاوت‌های بنیادین در اندیشه‌ی این دو فیلسوف، شباهت‌های شایان توجهی در پاسخ آن‌ها به این مسأله وجود دارد. هر دو فیلسوف علت صدور معالیل مختلف را علم موجود در ذات باری‌تعالی می‌دانند. .به‌نظر هر دو فیلسوف، بین اعیان موجودات و وجود علمی آن‌ها تطابق کاملی وجود دارد. از نظر اسپینوزا، این تطابق را باید فقط نوعی توازی بین حالات بُعد و فکر دانست، درحالی‌که در نظر ابن‌سینا، این تطابق و هماهنگی ناشی از این است که نظام عینی موجودات معلول نظام علمی آن‌ها است.

هدف این رساله، واکاوی و بررسی دو دیدگاه در مورد سمنتیک منطق موجهات است:دیدگاهی که، در چارچوب منطق قدیم، تفسیری زمانی از موجهات را پیشنهاد می‌کند و ضرورت را به زمان برمی‌گرداند،و دیدگاهی که تجربه را به مفاهیم متافیزیکی پیوند می‌زند و از منطق جدید راهی می‌گشاید به سوی به رسمیت شناختن مفاهیم موجهه.ما ضمن تدقیق در این دو دیدگاه و تلاش برای بیرون کشیدن مبانی و مختصات معرفتی آن‌ها، نهایتاً به قضاوت می‌نشینیم و می‌کوشیم تا کاستی‌های این دو دیدگاه را نشان دهیم.

به ظاهر همه اتفاق نظر دارند که انسانشناسی عالی ترین مقصد و منظور تحقیق فلسفی است و در تمام مکاتب گوناگون فلسفه ، هدف مذکور پیوسته تایید و تاکید شده است . آنچه از میان مقصود نظر ماست ، توصیف و تحلیل و نقد دیدگاه انسانشناختی ابن سینا آن هم در پرتو نظریات جدید می باشد. یکی از این مسائل ، حقیقت انسان از منظر ابن سینا می باشد . از آنجائی که وی به دو ساحت نفس و بدل برای آدمی قائل است ، این سوال مطرح می شود که کدام ساحت ، حقیقت انسان را تشکیل می دهد؟ در جواب گوئیم با توجه به مبانی شیخ همچون ترکیب انضمامی ماده و صورت حقیقت انسان ، مجموع نفس و بدل می باشد. از دیگر مسائل ، ساحات وجودی نفس و ارتباط آنها با ذات نفس از منظر شیخ الرئیس است که وی ساحات وجودی نفس را افعال و انفعالات و قوا می داند و از دیدگاه وی ارتباط افعال با ذات نفس. ارتباط علی و معلولی است و ارتباط انفعالات با ذات نفس ، ارتباط عرض و موضوع آن است . وی ارتباط قوای غیرعاقله با ذات نفس را ارتباط ابزار و صاحب ابزار می داند ، علاوه براینکه به وحدت قوای عاقله با ذات نفس قائل است و از آنجا که ترکیب علت و معلول ، عرض و موضوع آن و ابزار و صاحب ابزار را ترکیب انضمامی می داند ، نمی تواند اتحاد ساحات نفس با ذات نفس را به اثبات برساند. با ارزیابی این نظریات ، ناتوانی دیدگاه ابن سینا آشکار می شود ، چرا که سیستم فلسفی او از دو جهت ناسازگاری درونی و بیرونی رنج می برد. از جهتناسازگاری درونی : به عنوان مثال وی حقیقت انسان را نفس او می داند اما با توجه به مبانی وی ، مجموع نفس و بدل خواهد بود و از جهت ناسازگاری بیرونی: به عنوان نمونه دیدگاههای وی با آموزه های دینی ناسازگار است . ناسازگاریهایی که نظریه رقیب وی یعنی نظریه ملاصدرا از آن مبرا است.

حكماي اسلامي همچون ابن سينا و ملاصدرا در مباحث انسان شناختي خود، به بيان ويژگيهاي نفس و از جمله اثبات تجرد آن پرداخته اند. با استقرا در آثار اين دو حكيم، ميتوان ملاحظه كرد كه براهين مثبِت تجرد نفس تماماً بر اساس نفي ويژگيهاي جسم و ماده بدني استوار شده اند؛ به اين معنا كه نفس، فاقد ويژگيهاي بدن و جسم است و از اينرو تجرد آن به اثبات ميرسد. بعنوان نمونه، ماده بدني داراي كميت، وضع، تغيير، انقسام پذيري و تناهي افعال است و ضعف، كهولت و خستگي عارض آن ميگردد و علم به بدن و افعال آن نيز حصولي و تابع وضع و محل است. اين دو فيلسوف با نفي و سلب اين خصايص از نفس، تجرد آن را به اثبات ميرسانند و بنابرين، شناخت نفس و اثبات تجرد آن جز با شناخت بدن و سلب ويژگيهاي بدني از آن امكانپذير نيست. در اين نوشتار، علاوه بر بازنويسي براهين اثبات تجرد نفس و تعيين جايگاه كليدي بدن در آن، الگويي كلي براي مجموع اين براهين طراحي و عرضه شده است.