آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

رساله مختصري است در كليات علم توحيد و مراتب وجود كه ضمن دو دايره: احديت و واحديت، ظواهر وجود نگاشته است. (وفادار مرادي، محمد) [خانقاه احمدي ص 211؛ ]

خواجه‌نصیرالدین طوسی را میتوان در شمار برترین مدافعان فلسفۀ اسلامی در دوران غربت تفکر و فلسفه‌ورزی دانست. او با تلاشها و حمايتهاي علمي و فلسفي خود، مانع از خاموشی چراغ اين اندیشة اصيل شد. خواجه‌نصيرالدين براي دفاع از فلسفۀ اسلامي در برابر منتقدان آن، از روشي نظام‌مند بهره برده كه موجب تحول بنیادین در روند فلسفه و کلام اسلامی شد. پژوهش حاضر با استفاده از راهبردهاي توصیفی، تحلیلی و استدلالی و روشهای اسنادی، تحلیل منطقی و قیاسی، بدنبال تبیین نظام علمي‌ـ‌دفاعي خواجه‌نصير در مواجهه با منتقدان فلسفۀ اسلامی است. یافته¬های اين تحقیق نشان میدهند که شاخصه‌های روش نظام‌مند وی عبارتند از: تبيين عدم تعارض میان فلسفه و دین، گفتگو با ساير اندیشمندان، شرح فلسفة سینوی، نقد آراء مخالفـان و منتقـدان فلسفه، ترکیب فلسفة مشائـی و اشراقـی، نشان‌دادن کاربرد فلسفه با ارائة کلام فلسفی، رویکرد عقلی و بدون غرض‌ورزي در شرح و نقد، و رعایت اخلاق در نقد. نتایج پژوهش حاکی از آنست که عقل فلسفی و رويكرد عقلانی خواجه، اساس و محور اصلي نظام علمی‌ـ‌دفاعی اوست.

گرچه بعد چهارم از مسائلی است که مرزهای فلسفه را درنوردیده و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی فیزیک‌دان‌ها است، بااین‌همه پیشینه‌ و تاریخچۀ دقیق آن هنوز در هاله‌ای از ابهام است. بنابراین، باید بررسی شود بعد چهارم در بستر کدامین دشواره‌‌های فلسفی در جهان اسلام شکل گرفت و سپس، چه تطوری یافت. خواهیم دید در جامعۀ فلسفی کشور ما آن را تا ملاصدرا ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی نشان خواهیم داد در جهان اسلام پیش‌از صدرا عبارت‌های کاملاً صریحی در آثار خواجه نصیر طوسی و کسانی چون ابن‌کمّونه، قطب‌الدین شیرازی، میرک بخاری، قوشچی، میرداماد و... وجود دارد. در فلسفۀ غرب نیز بعد چهارم را با تکلف در آرای برخی از اندیشمندان غربی در سده‌های میانه، مانند آنسلم، ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی برخی از اندیشمندان غربی به‌درستی نشان داده‌اند که هیچ‌ عبارت صریحی در‌این‌باره در آثار آن‌ها وجود ندارد. کوتاه اینکه، در این مقاله به روش تاریخی دیدگاه‌های اندیشمندان یادشده را گردآوری کرده و به تحلیل عقلی آن‌ها خواهیم پرداخت. در پایان به‌مناسبت، به پیشینۀ بعد چهار کاهشی نزد ابن‌عرفه نیز اشاره خواهیم کرد.

به «تولّی وتبرّی» در علم فقه و کلام اسلامی اهتمام جدی شده اما در علم اخلاق کمتر مورد توجه قرار گرفته است. «تولّی و تبرّی» در لغت به معنای دوست داشتن خوبان و دشمنی با بدان است. مهم‌ترین اندیشمند اسلامی که آن را در اندیشه اخلاقی و عرفانی توضیح و تبیین کرده، خواجه نصیرالدین طوسی است. ایشان «تولّی و تبرّی» را به معنایی جدید به کار برده و معتقد است «تولّی و تبرّی» از معنایی باطنی - که حالتی نفسانی و فقط به معنای روی­آوردن و دوست داشتن خدای متعال و بیزاری جستن از غیر اوست- به معنایی اخلاقی تبدّل یافته و لذا مقدمه تهذیب نفس و تربیت اخلاقی، معیار و زمینه­ساز سعادت و تشکیل مدل مفهومی آن قرارگرفته است؛ این مقاله با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه خواجه طوسی را درباره رابطه حقیقت «تولّی وتبرّی» با الگوی مفهومی سعادت بررسی کرده و این نتایج به دست آمده است: 1. «تولّی وتبرّی» به‌مثابه نشانه دینداری، مقامی است که با کنترل قوای نفس حیوانی (یعنی شهوت و خشم) تحت نظر عقل به‌مثابه حجت باطنی الهی قابل دستیابی است؛ 2. «تولّی وتبرّی» ترکیبی از سه عنصر معرفتی، گرایشی و توانشی است؛ 3. حقیقت «تولّی وتبرّی» ذوب و استغراق وتبرّی در تولّی و تحصیل تولّی صرف است و این امر شرط دستیابی به مقام رضا و تسلیم است؛ 4. با استمداد از ابزار دستیابی به «تولّی وتبرّی» یعنی معرفت، محبت، هجرت و جهاد می­توان به سعادت، یعنی زایش و رویش تمام فضائل اخلاقی و درجات و مقامات عرفانی مانند رضا، تسلیم، ایمان، یقین و در نهایت دستیابی به مقام اهل وحدت(فنا) دست­ یافت.

اين رساله با عنوانهاي: جبر و اختيار، جبر و قدر، و رساله قدريه آمده است. رساله اي است فارسي و مختصر در بررسي مسئله جبر و قدر. مرتب شده در ده فصل: فصل اول- در حكايت مذاهب در اين موضع و اشاره به حجت هر كدام فصل دوم- در ذكر وجوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم- در ذكر اسباب و علل و اشاره به معني جبر و اختيار فصل چهارم- در آنكه سبب تا موجب نباشد مسبب از او صادر نشود. فصل پنجم- در كيفيت استناد اتفاقيات به علل فصل ششم- در بيان آنكه وجوب فعل از فاعل، منافي اختيار او نبود. فصل هفتم- در ذكر قوي و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود. فصل هشتم- در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم- در آنچه حاصل اين مباحث است و حل بعضي از شبهه ها فصل دهم- در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باريتعالي شايد يا نشايد. همان كه شيخ ركن الدين محمد بن علي جرجاني آن را تعريب كرده است. و ميرداماد فصل نهم آنرا در پايان ايقاظ 5 ايقاضات (هامش قبسات ص 42-138) آورده است. «درايتي» كتابي است در جبر و اختيار كه مؤلف آنرا به التماس بعضي از دوستان بگونه اي مفصل در ده فصل گرد آورده است عناوين فصول عبارتند از: فصل اول: در حكايت مذاهب در اين موضع واشارت به حجت هر قومي فصل دوم: در ذكر و جوب و امكان و امتناع و احكام هر يك فصل سوم: در ذكر اسباب و علل و اشارت بمعني جبر و اختيار فصل چهارم: در آنكه سبب تا موجب نبود مسبب از او صادر نشود فصل پنجم: در كيفيت اسناد اتفاقيات بعلل بر طبق اجمال فصل ششم: دربيان آنكه و جوب فعل از فاعل منافي اختيار او نباشد فصل هفتم: درذكر قوا و افعال انساني و فرق ميان آنچه به اختيار او بود و آنچه نبود فصل هشتم: در بحث از قدرت و ارادت و كيفيت صدور افعال اختياري از هر دو فصل نهم: در آنچه حاصل اين مباحث است در اين مطلوب و حل بعضي از شبه مذكوره فصل دهم: در آنكه اطلاق اختيار به اين معني بر باري تعالي شايد يا نشايد صاحب كشف الحجب و الاستار اين رساله را به خواجه نسبت داده و صاحب روضات نيز آن را از مؤلفات خواجه دانسته است. رسالة عربية في خلق الاعمال، و المذكور في الذريعة رسالة فارسية. (انصاري، محمد باقر) در ده فصل (محمد تقي دانش پژوه، ايرج افشار) آغاز كتاب: الحمد لله رب الارباب و مسبب الاسباب و مفتح الابواب و ملهم الصواب و سهل الامور الصعاب و الصلاة علي محمد المبعوث بفصل الخطاب و علي آله اولي الحساب و الانساب. اما بعد بحكم آنكه بعضي برادران كه بر سبيل حسن ظن بمحرر اين سواد تصور آن داشتند كه در مباحث عقلي چشم ديد آن دارد اقتراح كردند كه آنچه اورا روشن شده است در مسئله جبر و قدر [ جبر و اختيار، قضا و قدر] كه از جمله مسائل مشكله است كه ميان اصناف خلق دائر باشد و اكثر افهام از وصول بتحقيق آن قاصر بر سياقت تقرير و تفهيم نه بر طريق جدل و نظر تحرير كند ... و جمله در ده فصل مرتب كرده آمد ... . انجام كتاب: ... پس از اقسام مذكور لايقتر آن باشد كه آنجا فاعل بذات گويند و بس و بر اجمال دانند كه هر چه معقول و مفهوم و موهوم و متخيل و محسوس خلق باشد، ازو تعالي مسلوب باشد و او از آن متنزه، و از اين تنزيه هم متنزه. اذا بلغ الكلام الي الله فامسكوا، تم بعون الله و حسن توفيقه رسالة الجبر و الاختيار [ القضاء و القدر] من تصنيف مولي الانام افضل المتاخرين خواجه نصيرالدين محمد الطوسي قدس الله روحه. [دانشگاه تهران 9/880؛ كتابخانه ملك 9/233 و 5/292؛ الذريعة 5/83-86 و 17/143 شماره 750؛ سازمان مدارك فرهنگي 44؛ كتابخانه وزيري 4/1229؛ الهيات تهران ص 390؛ مجلس سنا 1/91 و 1/390؛ چهل ستون ص 388؛ كتابخانه مدرسه آخوند ص 1548؛ مجلس شورا 2/411و 11/21 و 21/248؛ ادبيات تهران 2/61و10/1745؛ فيلم دانشگاه 1/557 و 1/671 و 1/722؛ دانشگاه تهران 8/558؛ فهرست آستان قدس 4/121-122 و 11/344 و 11/346 و 17/419؛ مرعشي 32/276و 24/305و 12/328 و3/165و 7/314 و 11/348و 21/202 و 25/206 و 23/160 و 30/421 و 34/72 و 37/242؛ نسخه هاي خطي فارسي 2/772؛ فهرست سپهسالار 4/26؛ فهرست دانشگاه 3/222 و 3/390؛ احوال خواجه از مدرس رضوص ص 260 و 299؛ الهيات مشهد 2/189؛ آية‌ الله فاضل خوانساري 2/83؛ مدرسه نمازي 259؛ شخصي ميبدي 1/168؛ فهرست مشار 478؛ كتابخانه ملك 8/15 و 8/29؛ حوزه علميه امام صادق 2/136؛ ميرزا محمد كاظميني 2/104؛ الهيات تهران ص 342؛ ملي 10/442؛ ادبيات تهران 3/13؛ عكسي مركز احياء 4/173 و 6/430؛ كتابخانه جمعيت نشر ص 1220؛ مجلس سنا 2/176؛ كتابخانه مجلس شورا 5/430-432 و 7/58 و 13/130 و 22/178؛ فهرست كتب چاپي مشار 1/478؛ فهرست دانشگاه 3/222و 6/2263؛ مدرس رضوي فهرست مجلس 430-433؛ فهرست دانشگاه تهران 3/222 و 16/113 و 16/148 و 16/339؛ مشار فارسي 478؛ مجلس شورا 9/697 و 9/699 و 16/183 و 14/239 و 15/319؛ دانشگاه تهران 6/2263؛ ريحانة الادب 2/171؛ سريزدي 1/177؛ اصغر مهدوي 2/103؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي 2/61؛ اعلام 2/1242؛ طبقات 7/168؛ مدرس رضوي 548 «جبر و اختيار» كه مي گويد به نامهاي «جبر و قدر، قضا و قدر؛ رسالة في القدر؛ جبر و قدر» : نشاني 40 نسخه به نامهاي بالا و ديگر نامها نشان داده؛ مشترك 2/950 «جبر و اختيار؛ قضا و قدر» : نشاني 5 نسخه؛ كتابخانه ملي 13/23؛ ف مجلس 9/472؛ مجلس شورا 9/472 و 10/364؛ نشريه 6/694 و 7/519 و 7/132 و 11/929 و 7/280 و 11/720؛ اهدائي به آستان قدس ص 383؛ سه كتابخانه اصفهان ص 45؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 163؛ مجلس سنا 1/144؛ مجلس شورا 7/273؛ دانشگاه تهران 16/557؛ دانشكده ادبيات مشهد ص 209؛ نشريه 5/225 و 11/927 و 10/42 و 11/689؛ الفبائي آستان قدس ص 448؛ سلطنتي 7/167 و 7/378؛ مجلس 5/319؛ عكسي مركز احياء ميراث 4/173؛ دهگان ابراهيم 1/173؛ كشف الحجب 279؛ اوراق عتيق 1/253؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: الجبر و الاختيار ركن الدين جرجاني، محمد بن علي (-8)

با توجه به اینکه معیارهای کارآمدی دولت در فلسفه‌های سیاسی متفاوت است، مسأله این است که کارآمدی دولت در فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی از چه معیارهایی برخوردار است؟ هدف آن است که نشان داده شود کارآمدی دولت در فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، متناسب با نوع ره‌یافتی که ایشان از هستی و پیشرفت و کمال انسان دارد، از معیارهای خاصی برخوردار می‌باشد. روش پژوهش این نوشتار، تحلیل از محتوای گزاره‌های توصیفی و هنجاری و تجویزی از انسان و اقتضائات کمالات او در حوزه حیات مدنی بوده و روش جمع‌آوری اطلاعات نیز روش کتابخانه‌ای می‌باشد. نتیجه بحث آنکه در دستگاه فلسفه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، معیارهای کارآمدی دولت در چارچوب اعتدال مدنی در دو سطح سلبیِ پیش‌گیرانه و بازدارنده از آسیب‌ها و انحرافات و بی‌عدالتی‌ها و ایجابیِ زمینه‌ساز تعادل و تعالی انسان بوده و رشد و پیشرفت توأمانی مادی و معنوی، فردی و جمعی و رفاهی آسایش و آرامش‌آور حیات مدنی انسان را در پی دارد.

در میان رسایل پرشمار فارسی علم حساب، چندین اثر به نصیرالدین طوسی (597-672ق) منسوب شده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با گردآوری، تحقیق و تتبع در دست‌نویس‌های مذکور، درستی یا نادرستی انتساب‌ها را تا حد امکان بررسی کند. فهرست‌نوسان، اثری با عنوان جامع الحساب بالتخت والتراب را برگردان فارسی رسالۀ مشهور طوسی در حساب هندی، جوامع الحساب بالتخت والتراب، می‌دانند که علی‌رغم شباهت‌های میان‌متنی بسیار زیاد، ترجمۀ جوامع الحساب نیست و به‌سبب ردپای فارسی کهن در آن پیش از جوامع الحساب پدید آمده است. همچنین اثری فارسی در جبر و مقابله با نام گزیده به‌کتابت علاءالدولۀ یزدی در 1057ق را بنا بر دیباچۀ آن، ترجمۀ الجبر و المقابلة طوسی می‌پندارند؛ اما این رساله در اصل، فصل سوم از اثری مفصل‌تر در حساب با عنوان ختم به ضِعف تألیف و تحریر ابوالقاسم جرجانی در950ق است. اثر دیگر موسوم به رسالۀ ضرب و قسمت با اینکه در اکثر فهارس ناشناس مانده و بعضاً ترجمۀ جوامع الحساب انگاشته شده، بخشی از رسالۀ طوسی در حساب هوایی با نام جامع الحساب است.