مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه وحدت وجود یکی از عمیق ترین دستاوردهای عرفان و یکی از اسرار اندیشه بشر است و در اسلام و مسیحیت نیز سابقه ای طولانی دارد. این نظریه جهان بینی ابن عربی و اکهارت، به عنوان بزرگترین عارفان نظریه پرداز در اسلام و مسیحیت، را تشکیل می دهد. لیکن رویکرد آنان به ((وجود)) با تجزیه و تحلیلهای فارغبالانه فلاسفه مابعدالطبیعه در باب ((وجود)) متفاوت است. چرا که از دیدگاه هر دو، اولا، ((وجود)) خود خداست و هستی صرفا منحصر در او است. ثانیا، ادراک وجود صرفا از راه شهود حاصل می آید. ثالثا ((یافتن وجود)) (وجدان) و ((وجود یافتن)) (دریافت وجود) یکی است و رابعا، فهم ((وحدت وجود)) تنها با ((فنا))ی عارف میسر است. دیدگاه ابن عربی و اکهارت، با نظریه ((همه خدا)) ‏‎(Pantheism)‎‏ متفاوت است. چرا که آن دو، به تعالی خدا از خلق معتقدند و حلول و اتحاد را که مستلزم وجود طرفین است رد می کنند. اما نظریه ((همه در خدا)) ‏‎(Panentheism)‎‏ تا حدودی به دیدگاه آن دو نزدیک است. این دو متفکر در مورد خدا بین ساحت ذات که هیچ نام و نشانی ندارد، و ساحت الوهیت که حضرت تجلی اسما و صفات است، فرق می گذارند. لیکن اکهارت در پی آن است که با فنای خویش به ذات برسد اما ابن عربی وصول به ذات را غیرممکن می شمرد و طالب وحدت با اسما الله است نه ذات. به همین جهت دو تفاوت اساسی بین اکهارت و ابن عربی وجود دارد: یکی اینکه عرفان اکهارت عرفان سلب و عرفان ابن عربی عرفان ایجابی است. یعنی اکهارت در پی ادراک جلال مطلق ذات است که در آنجا همه چیز به ظلمت و سکون و سکوت فرو می رود. هیچ نسبتی در آنجا تحقق ندارد. نه از خلق خبری است و نه از خدا. عرفان اکهارت از این نظر به عرفان هندوان شباهت دارد. اما ابن عربی در پی ادراک اسماالله است. در آنجا خدا با همه صفات جلال و جمال جلوه می کند و با هر اسم و صفتی تنوع و تکثر می یابد. خدای ابن عربی از این نظر با خدای ادیان ابراهیمی نزدیکتر است. تفاوت دوم آنکه، ابن عربی در مورد خلق همواره جانب عبودیت را حفظ می کند و در پی آن است که با اقتدا به محمد (ص)، عبدالله باشد. لیکن اکهارت در پی حزیت و ربوبیت است و می خواهد که با تشبه به عیسی (ع) خود خدا باشد. چرا که به زعم مسیحیت، عیسی (ع) خود خداست.در اثبات نظریه وحدت وجود، مساله مهم، بخصوص برای ابن عربی، نه اثبات وحدت، بلکه توجیه کثرت است. در اثبات وحدت و توجیه کثرت، ابن عربی و اکهارت از چهار طریق حس، عقل، خیال (شهود) و شرع وارد می شوند. در این میان، ابن عربی بر خیال و شرع بسیار بیشتر از عقل تاکید می کند، اما اکهارت به علت گرایشهای فلسفی جانب عقل را همواره پاس می دارد. ولی سرانجام در توجیه عقلانی وحدت وجود، هر دو متفکر به این نتیجه می رسند که نظریه وحدت وجود نظریه ای است ((پارادوکسیکال)) که جمع اضداد و اجتماع نقیضین را در بر دارد. لذا ادراک آن در طور عقل نیست بلکه باید آن را ((طوری ورای طور عقل)) شمرد. این پارادوکس ها به انحا گوناگون در جهان بینی وحدت وجودی آن دو، ظهور می کند و در مورد ابن عربی به یک نوع ((حیرت مطلوب))، و در مورد اکهارت به ((جهلی عالمانه)) می انجامد.

در باره منابع الهام ابن عربی بحث های زیادی صورت گرفته است؛ یکی از متفکرانی که از او به عنوان منبع الهام ابن عربی یاد می کنند فیلون اسکندرانی است. در این مقاله تلاش بر آن است تا با محوریت لوگوس در فیلون و حقیقت محمدی در ابن عربی به شباهت ها و احیانا تفاوت های آن دو اشاره گردد البته بی آنکه در صدد اثبات تأثیر پذیری ابن عربی در محورهای یاد شده از فیلون باشیم، چه آنکه اثبات و ابطال آن غیرممکن است. هر دو متفکر توصیفات و کارکردهایی از لوگوس و حقیقت محمدی بدست داده اند که در بادی امر شبیه به نظر می رسد. از سه وجهه نظر می توان به لوگوس و حقیقت محمدی نظر افکند: از وجهه نظر وجودشناسی، از منظر شناخت شناسی و در نهایت از دیدگاه کارکردی یا ارزشی. از منظر وجودشناسی ارتباط آن دو با خدا، جهان و انسان، از منظر شناخت شناسی نقش آن دو در شناخت انسان و وحی بررسی می شود و از دیدگاه ارزشی یا کارکردی به این پرسش پاسخ داده می شود که با فرض لوگوس و حقیقت محمدی، چه مشکلاتی حل می گردد.

تحقیق حاضر که به حول و قوه الهی در باره یکی از آثار برجسته پدر عرفان اسلامی (ابن عربی) انجام شده است. مشتمل بر سه فصل به شرح زیر می باشد: فصل اول: سیری در زندگی ابن عربی فصل دوم: بهره گیری های ابن عربی از معارف قرآن فصل سوم: روح قرآن در دیوان ابن عربی در فصل اول، به ترتیب به بررسی موارد زیر پرداخته شده است: دودمان و خانواده، زادگاه، کنیه ها، القاب، دوران جوانی و ورود به تصوف،سفرهای وی (و عنایات و برکاتی که در پی این مسافرتها نصیب وی شده است). وفات، اساتید و مشایخ وی (که در کامل شدن شخصیت او نقش بسزایی داشته اند). تألیفات و منابع افکار وی در فصل دوم نحوه برداشت ابن عربی از معارف قرآن بدین صورت بوده که،گاهی آیه ای را مستقیماً ذکر می کند، سپس در این خصوص ابیاتی را می آورد، و به همین ترتیب ابیاتی را در خصوص موارد ذیل آورده است: ترکیب های قرآنی، تمام سور قرآن در یک قصیده، قصه های قرآن، بهره گیری غیرمستقیم (ایهام)، ذکر حروف مقطعه، ذکر برخی ابواب فقهی و موشحات. و در فصل سوم که از صفحه 131 دیوان آغاز می شود، با عناوینی تحت «روح قرآن» مواجه می شویم، که وی در این قسمت ابیاتی را در مورد 114 سوره قرآن آورده است. گویی که او مفاهیم سوره مورد نظر را در وجود خود هضم کرده و تلالو آن بدین صورت نمایان شده است. کمترین و بیشترین ابیاتی که در این بخش ذکر کرده، به ترتیب 3 بیت (در سوره های فاطر، جمعه، قیامت، قدر و قریش) و 18 بیت (سوره نور) می باشد

موضوع اصلی در این تحقیق، تبیین « مسأله وحدت ادیان» از نگاه ابن عربی عارف بزرگ اسلامی و ملاصدرا موسس حکمت متعالیه می باشد. آیا گوهر ادیان واحد است و همه اختلافها به سطح ظاهری و صوری آنها برمی گردد؟ در قرن اخیر و در حوزة دین و مباحث معرفت شناسی نیز دو دیدگاه جدید مطرح شده است: 1- تئوری «وحدت متعالی ادیان» بوسیله سنت گرایان 2- نظریة پلورالیسم دینی توسط جان هیک. در نظریة هیک، همه سنتهای دینی دارای اعتبار یکسان می باشند و همه ادیان بهره هایی از حقیقت دارند و پیروی از برنامة هر دین مایة رستگاری انسان است. مهمترین اعتقاد سنت گرایان، عقیده به حکمت جاودانه ای است که لبّ تمام ادیان است و هر سنتی، تجلی خاصی از آن می باشد. شوان، مشهورترین تئوریسین مکتب سنتی با تفکیک بین ظاهر و باطن دین، گوهر ادیان را مشترک و تضادها را به بعد ظاهری ارجاع می دهد.ابن عربی با طرح ایدة وحدت وجود، نگرشی نو در خداشناسی، هستی شناسی و انسان شناسی ارائه نمود. یکی از پیامدهای کلامی ایدة او، وحدت جوهری ادیان است. البته قبل از ابن عربی، برخی عرفا از جمله حلاج نیز به وحدت ادیان اشاره نموده اند. در دیدگاه ابن عربی همه پیامبران در اصول و تعالیم اساسی دین وحدت و تنها در احکام و جزئیات و فروع اختلاف داشته اند. ایدة «وحدت ادیان» را می توان از آرای ابن عربی مانند نظریه او دربارة حقیقت محمدیه، استنباط نمود. از آثار تابعان ابن عربی مانند سید حیدر آملی، عبدالرزاق کاشانی و قیصری نیز «وحدت ادیان» استفاده می شود.از آنجا که ملاصدرا بسیار متأثر از تعالیم ابن عربی است، مانند او در تبیین کثرت دینی به وحدت دین و اختلاف شرایع اذعان دارد. هر دو اندیشمند در مسائل دیگری چون: خاتمیت واکملیت شریعت نبوی، جامعیت قرآن و مقام برتر پیامبر اسلام (ص) دیدگاه مشترک دارند. اما ملاصدرا به دلیل تفکر شیعی و زمینه های اجتماعی وفرهنگی متفاوت با شرایط ابن عربی، تلقی خاصی از برخی مسائل دارد که وجه تمایز اندیشة او را با ابن عربی نشان می دهد. او برای دین واحد الهی، حرکت و سیری تکاملی قائل شده و نقطه غائی حرکت دین و مسئله خاتمیت را با موضوع ولایت و امامت پیوند می دهد. دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا با تئوری سنت گرایان و نظریه جان هیک سازگاری ندارد

بيان پذيری ذات خداوند از جمله مباحثی است كه در آن اختلاف زيادی وجـود دارد. برخـی بـر آن اند كه ذات بيان پذير نيست؛ اما به نظر می رسد بر اساس مبـانی هسـتی شـناختی ابـن عربـی ذات، بيان پذيراست. بيان پذيری ذات، ثمرات فراوانی دارد و نگاه آدمی را به خـدا ومجموعـه معـارف ناظر به خدا دگرگون می كند. در اين نوشتار، ابتدا انديشه بيان پذيری ذات مطرح می شود و با بيان مبانی هستی شناختی آن، نظريه بيان پذيری ذات اثبات می گردد و پس از آن، به ثمرات اين نظريـه اشاره می شود. سپس، به تلقی ای اشاره مـی كنـيم كـه بر اسـاس آن، ابـن عربـی ذات را بيـان ناپـذير معرفی می كند و با نقد آن، اين انديشه را نمی پذيريم. در انتها، به ثمرات اين بحث اشاره می كنيم

در دیدگاه عرفانی بحث نبوت از اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا از نظر عرفاء کافه موجودات از آن جهت که کلمات الهی هستند و از مظاهر اسماء و صفات حضرت حق خبر می دهند نبی می باشند ، از این رو نبوت در تمام مراتب عالم وجود و همه مخلوقات اعم از انسان وملک و جن و حیوان و نبات و جماد سریان دارد اما نام نبی فقط بر انسان و ملک اطلاق می گردد. نبوت انبیاء الهی در عالم ملک نیز مظهر و مجلای این نبوت مطلق می باشد. انبیاء به عنوان مصادیق انسان کامل و مظاهر تام اسماء و صفات الهی این اسماء را در عالم ملک به ظهور رسانده و از حقیقت آن خبر می دهند. آنان علی رغم آنکه برای هدف واحدی از جانب خداوند مبعوث شده اند برحسب ظرفیت و استعدادشان صاحب مراتب وجودی متعددی بوده و برخی از آنها بر بعض دیگر فضیلت و برتری دارند. از نظر ابن عربی هریک از انبیاء مظهر اسمی از اسماء الهی است و نبوت و رسالتش از حیث آن اسم به حضرت حق مستند می شود و این امر سبب تفاوت درجات انبیاء و مراتبشان در رسالت و نبوت ومعجزه می گردد. براساس دیدگاه ملاصدرا انبیاء درجات علمی و شدت وجودی مختلفی دارند و هرچه علم آنها بیشتر باشد شدت وجودی آنان نیز افزایش یافته و در رتبه بالاتری از عالم هستی قرار می گیرند و همین مسأله موجب تفاوت مراتب انبیاء و معجزاتشان می شود. در نهایت پس از بررسی سخنان ابن عربی و ملاصدرا در باب مراتب معنوی انبیاء می توان به این نتیجه رسید که دین اسلام و قرآن کریم بر سایر ادیان و کتب آسمانی برتری دارد و قرآن معجزه جاوید است.