مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نوع (genre) در اساس اشاره به سنخ (type)های ادبی دارد. درواقع مجموعه­ای از قواعد انتزاعی است که نویسندگان در خلق آثارشان خود را ملزم به رعایت آن می­دانند. از همین رو دسته­ای از متون ادبی که دارای شباهت­های ساختاری، محتوایی، بلاغی و... هستند نیز نوع ادبی نامیده می‌شوند. بخش عمده­ای از عوامل موثّر در ایجاد نوع ادبی، مربوط به حوزه­های معنایی است. در این زمینه، واژگان در قالب اسم­ها و صفات به­صورت ساده، مشتق یا مرکّب نقش اساسی­ای در خلق نوع ادبی و تمایز ان­ها با یکدیگر دارند. یکی از انواع مهم در حوزه ادبیّات ایران، نوع عرفانی است. حدیقةالحقیقه سنایی از جملة آثاری است که در زیرمجموعه این نوع قرار می­گیرد. ما در این مقاله در پی آن هستیم که ضمن بررسی 50 واژه در این کتاب، نشان دهیم که حوزه­های معنایی (اسم و صفت) چگونه در ایجاد نوع عرفانی موثّرند. نتایج به­دست آمده نشان می‌دهد حوزه­های معنایی غالب این دسته از واژگان با توجه به مطالعات درزمانی و هم­زمانی و هم­چنین تغییراتی که در دو سطح واژگانی و مفهومی آن­ها پیدا می­شود، با بسامد بالا در خدمت نوع عرفانی قرار گرفته­اند؛ چنانکه از این میان، سهم اسم­های مکان، زمان و برخی واژگان دیگر که ما از آن­ها تحت عنوان واژگان خاص نام برده­ایم، بیشتر است. این پژوهش کاملا نوآورانه است و با نگاهی جدید از حیث کمّی و کیفی به توصیف دقیق متن می­پردازد.

در این کتاب، پس از طرح دانستنی‌های ضروری درباره محی‌الدین ابن عربی و مکتب او، مبانی و الگوهای اصلی در ارائه تفسیرهای هستی شناسانه و معرفت شناسانه نسبت به حق و صفات او از دیدگاه نام‌آوران مکتب عرفان نظری بررسی شده است و نظر برخی از عرفا در این باره؛ چون قونوی، مؤیدالدین جندی و ملاعبدالرزاق ذکر شده است. در بخش دوم کتاب نیز تطبیق آرای فیلسوف و عارف در باب معرفت حق و اسماء و صفات حق بحث و بررسی شده است. وحدت و هستی؛ سریان حق در موجودات؛ تقسیمات اسماء و صفات؛ نفی صفات؛ معرفت‌شناسی اسماء و تطبیق و تلخیص از جمله موضوعاتی هستند که در کتاب به تفضیل شرح داده شده‌اند.

مفهوم یقین از جمله مفاهیمی است که در حوزه‌های متعددی مانند فلسفه و عرفان موضوع بحث قرار می‌گیرد. در عرفان اسلامی نیز عارفان مسلمان به مفهوم یقین با توجه به استعمال آن در آیات قرآن کریم و روایات توجه کرده‌اند. هدف نویسنده در مقاله حاضر بررسی مفهوم یقین در آثار ابن عربی است. نویسنده با مراجعه به آثار ابن عربی تلاش می‌کند تا ضمن بیان چیستی مفهوم یقین از دیدگاه ابن عربی به آثار و مراتب آن نیز اشاره نماید. نتیجه‌ای که محقق با تکیه بر تحلیل دیدگاه ابن عربی در مورد مفهوم یقین بدان رسیده است توجه به تمایزی است که وی در مورد یقین روانشناختی و یقین منطقی ایجاد می‌نماید. همچنین در مورد مراتب یقین در کنار اقسام سه گانة آن وی قسم جدیدی بنام «حقیقة الیقین» را نیز معرفی می‌نماید. البته مقصود ابن عربی از یقین نه مطلق یقین، بلکه یقین خاصی است که ارزش دینی و عرفانی داشته و تنها از طریق عبادت به دست می‌آید. نوآوری دیگری که می‌توان در دیدگاه این عربی شناسایی نمود مسالة اعتقاد وی به «یقین بلا محل» است که مصداقی از آن را با استناد به یکی از آیات قرآن و بر طبق برداشت خاص خود نشان داده است. اما به نظر می‌رسد مسألة یقین بلا محل با دیدگاه کلی ابن عربی در مورد عرض، مبنی بر نیازمند دانستن آن به موضوع و محل، در تعارض آشکار است. ضمن آن که به تصریح خود ابن عربی، یقین به عنوان امری مستقل و قائم به خود در خارج موجود نمی‌شود، بلکه متکی به انسان موقن است، همانند قیام علم به عالِم. اما اگر یک عملی را محل یقین بدانیم، باید گفت چنین فرضی خارج از طور عقل متعارف است.

شرح و بررسی ابعاد مختلف توحید و براهین و استدلال‌های مربوط با آن با استناد به آیات و روایات و ادله عقلی و فلسفی و مقایسه دیدگاه‌های اسلام و مکاتب مادی در این زمینه است. در این نوشتار ابتدا به بحث در مورد مفهوم واژه "الله" و مفهوم وجود او نسبت به سایر موجودات پرداخته شده و تفسیری از شیئیت خداوند متعال و امکان تعریف برای ذات او از منظری فلسفی ارایه شده است. آنگاه به بیان راه‌های اثبات وجود حق‌تعالی و براهین موجود در این زمینه پرداخته شده و فرق بین وجود ممکن، وجود واجب و وجود ممتنع بیان شده است. در ادامه نویسنده با توجه به انواع علم و نقش آن‌ها در شناخت و اثبات وجود خداوند متعال، به بیان دیدگاه‌های فلسفه مادی در این زمینه پرداخته و اذعان فلاسفه مادی در مورد عقلی بودن اثبات موجودات غیرمادی را منعکس کرده است. در بخش دیگری از کتاب حاضر نویسنده از منظری عرفانی به موضوع توحید و اثبات وجود خداوند متعال اشاره نموده و اقوال و دلایل عارفان را در مورد وحدت وجود و سخنان برخی از عارفان به ویژه سید حیدر آملی، صدرالدین قونوی و محیی‌الدین ابن‌عربی را در مورد اثبات نظریه وحدت وجود و علم حضوری نسبت به مسایل مربوط به توحید و خداشناسی نقد کرده است.///===

شاید بتوان مهم‌ترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را، بحث پیرامون توحید و حقیقت آن دانست. در این بین دیدگاه‌ها و اختلاف نظرات بسیاری بین اهل کلام و فلاسفه و عرفا وجود دارد که کتاب‌های بسیاری را در این عرصه، به خود اختصاص داده است. اهل کلام و فلاسفه‌ی مشاء، به بینونت خالق و مخلوق رأی داده‌اند؛ متفکرین اشراقی به نوعی وحدت معتقدند که کثرت را شامل می‌شود. موسس حکمت متعالیه به تبع فهلویون، وحدت تشکیکی را مطرح ساخت و سپس به تبع اهل عرفان، نوعی از وحدت شخصی وجود را مطرح نمود. عرفا نیز وحدت شخصی وجود را رأی ادق می‌دانند. یکی از متفکرین معاصر، یعنی استاد محمد تقی جعفری نیز در آثار خود به طور پراکنده به این مسأله پرداخته است و در ظاهر امر به مخالفت‌های بسیار و اشکالات متعددی در مقابل دیدگاه وحدت وجود همت گمارده است. ما در این رساله، ضمن طرح و بررسی اشکالات ایشان، به تشخیص دیدگاه ایشان در رابطه با «ارتباط خالق و مخلوق» پرداخته‌ایم و نتیجه گرفته‌ایم که باید نظریات استاد جعفری را در دو مقام مورد توجه قرار داد. در مقام نتیجه‌گیری ضمن اشاره به این دو مقام، شباهت‌های بسیاری بین دیدگاه استاد جعفری و نظریه‌ی ذوق‌التأله از علامه جلال الدین دوانی دیده شد که در متن رساله بدان اشاره شده است.

چیستی و هستی وحی در قلمرو اسلامی از مسائل غامضی است که علما و اندیشمندان برای تبیین و تحلیل آن نظریات گوناگونی ارائه کرده اند. در این میان تبیین ابن عربی از وحی، جایگاهی ویژه یافته و کانون توجه سایر اندیشمندان قرار گرفته است. در این مقاله نخست برخی مباحث پیرامونی وحی از جمله مفهوم شناسی وحی، ضرورت وحی، مراتب وحی و رابطه وحی و مکاشفه را بررسی کرده ایم و ازآنجاکه تحلیل ابن عربی از کیفیت نزول وحی با نگاه هستی شناسانه او گره خورده است، با مبنا قرار دادن این نگاه ویژه ابتدا توضیحی مختصر در این باره بیان داده ایم و سپس با ارائه چهار ویژگی اساسی وحی که آنها را از همان نگاه هستی شناختی محی الدین برگرفته ایم، به تحلیل و تبیین کیفیت نزول وحی و حقیقت آن از دیدگاه ابن عربی پرداخته ایم.

هدف از نگارش این پژوهش، شناسایی شاکله‌ای از هستی و به تبع آن رابطه‌ای است که خدا با جهان دارد. هدف مذکور، در این پژوهش در دو بستر فکری پیش می‌رود. یکی نظام فکری ابن عربی و شارحانش و دیگری نظام فکری ملاصدرا. در این پژوهش سعی بر آن است که مسئله رابطه خدا با جهان در نظام فکری این دو اندیشمند بزرگ جهان اسلام، شرح و بررسی شود. به منظور شناخت چهارچوب کلی پژوهش سوالات اصلی پژوهش را ذکر می‌کنیم: 1- ابن عربی و شارحان او (قونوی، قیصری و فناری) از طریق چه اصول عرفانی، مسئله رابطه خدا با جهان را مطرح کرده‌اند؟ 2- ملاصدرا از طریق چه اصولی از فلسفه خود، مسئله رابطه خدا با جهان را مطرح کرده است؟ 3- چه وجوه اشتراکی میان ملاصدرا و ابن‌ عربی در موضوع رابطه خدا با جهان وجود دارد؟ 4- چه تفاوت‌هایی میان ملاصدرا و ابن‌ عربی در موضوع رابطه خدا با جهان وجود دارد؟ ابزارهای این پژوهش خلاصه می‌شود در کتاب و فیش‌های تهیه شده. روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی-مقایسه‌‌ای است؛ به این صورت که دیدگاه‌ها شرح داده شده و در آخر با رویکردی تطبیقی، اشتراکات و تفاوت‌ها تبیین شده است. یافته‌های این پژوهش به این شرح است: در اندیشه عرفانی ابن عربی، جهان چیزی نیست جز «تجلی» الهی، بنابراین درک رابطه خدا با جهان منوط به درک چیستی تجلی است. اگر مسئله محوری تجلی مطابق طرحی که ابن عربی و شارحانش ارائه داده‌اند، درک شود، نه‌تنها هستی، بلکه رابطه خدا با هستی نیز درک می‌شود. مفهوم اساسی دیگری که در بازبینی از تجلی به دست می‌آید، «وجود منبسط» است که راه‌گشای خیلی از مسائل مهمی است که درباره مسئله هستی و رابطه خدا با جهان پیش می‌آید. وجود منبسط همان گستره‌ای است که تمام عالم وجود در این گستره معنای خود را می‌یابد. حق اول و تنها صادر الهی است که مطابق قابلیت‌های مختلف «اعیان ثابته» در مظاهر جلوه‌گر می‌شود. ملاصدرا نیز با بیانی فلسفی و آغشته به عرفان، این مسئله را با میزان «وجود» تبیین می‌کند. وی ابتدا با اصول فلسفی خویش یعنی اصالت وجود و تشکیک وجود به واجب بالذات می‌رسد و تمام عالم را نیازمند به او می‌داند و سپس با نظریه «حرکت جوهری» خویش، مشخص می‌کند که حرکت جزوء ذاتی عالم ماده است و به این شکل مسئله ربط واحد به کثیر را حل می‌کند.

در میان مکاتب عرفان غیراسلامی، آموزه‌های مکتب ادویته ودانته با اصول و مبانی عرفان اسلامی تا حدودی قرابت دارد. در میان آموزه‌های این مکتب، آموزه «مُکشه» از ابعاد مختلفی به مقام «فنا فی الله» در عرفان اسلامی شباهت پیدا می‌کند. مطالعه تطبیقی میان تبیین‌های ارائه شده در مکتب ادویته ودانته به ویژه از سوی شَنکَره درباره مُکشه و تبیین محقّقان عرفان اسلامی به ویژه ابن‌عربی از مقام فنا فی الله می‌تواند به درک عمیق‌تر از آموزه فنا فی الله کمک کند و ابعاد ناشناخته آن را بازنمایی کند. از این رو این که «چه وجوه اشتراک و چه وجوه تفاوتی میان مقام «فنا فی الله» در عرفان اسلامی با تأکید بر آراء محیی الدین ابن‌عربی و مقام «مُکشه» در مکتب ادویته ودانته با تأکید بر آراء شَنکَره می‌توان یافت؟» دغدغه اصلی این پژوهش است. در این تحقیق در مرحله جمع‌آوری اطلاعات، از روش توصیفی و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از روش تحلیلی بهره گرفته شده است و در بخش تطبیق نیز از شیوه مقایسه‌ای استفاده شده است. بر اساس یافته‌های تحقیق به رغم وجود وجوه اشتراکی میان دو مکتب درباره فنا و مُکشه مانند وحدت شخصیّه بودن، تأکید بر نقش معرفت، و ابزاری شمردن عمل، این دو مکتب در تحلیل نهایی از فنا فی الله و مُکشه تفاوت‌های اساسی با یک‌دیگر دارند که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: وجودی – معرفتی بودن مقام فنا در عرفان اسلامی و شهودی صرف بودن مُکشه در مکتب ادویته ودانته، تأکید بر مبدء بودن حرکت حبّی برای فنا در عرفان اسلامی و مبدء بودن سَمساره برای مُکشه در مکتب ادویته ودانته، محور بودن انسان کامل در فنا در عرفان اسلامی و عدم آن در مکتب ادویته ودانته، پذیرش وجه خاصّ در عرفان اسلامی و ردّ آن در مکتب ادویته ودانته، اذعان به مرحله بقا بعد الفنا در عرفان اسلامی و ردّ آن از سوی مکتب ادویته ودانته اشاره کرد.