مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پژوهش پیش رو به بررسی تطبیقی مسأله‌ی معاد در باور برخی اندیشمندان نوصدرائی قم یعنی علامه‌ طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی و استاد شهید مطهری و برخی اندیشمندان مکتب کلامی خراسان یعنی آیت‌الله شیخ‌ مجتبی قزوینی، آیت‌الله میرزاجوادآقا تهرانی و آیت‌الله شیخ حسنعلی مروارید می‌پردازد.اندیشمندان نوصدرائی قم به‌لحاظ فکری دنباله‌روی حکمت صدرائی بوده و اساس فعالیت‌های علمی ایشان، تبیین شالوده‌‌ی اساسی این مکتب یعنی هماهنگی بین قرآن، برهان و عرفان است. و همه‌ی آرا و اندیشه‌های کلامی این اندیشمندان در راستای این اصل شکل گرفته است. در مقابل اندیشمندان کلامی خراسان که از شاگردان موسس این مکتب یعنی میرزا مهدی اصفهانی هستند و معتقد به جداسازی تعالیم وحیانی از آموزه‌های علوم بشری (فلسفه و عرفان)، به‌خاطر تباین این دو از یکدیگر می‌باشند و کل آرا و اندیشه‌های کلامی این اندیشمندان در راستای این اصل شکل گرفته است.

میرزا حسنعلی مروارید (زادهٔ ۱۲۹۰، مشهد - درگذشته ۱۳۸۳) از فقها و عرفای معاصر شیعه بود. از آنجا که پدرش شیخ محمدرضا مروارید عهد اخوّت و رابطه نزدیکی با حسنعلی نخودکی اصفهانی داشت و هم چنین به خاطر اینکه نام جد مادری‌اش میرزا حسنعلی تهرانی (از شاگردان مجدد شیرازی) بود پدرش نام «حسنعلی» را بر او نهاد نسب وی به خواجه شهاب‌الدین عبدالله مروارید کرمانی می‌رسد وی پس از از دست دادن پدر در ۹ سالگی تحت تربیت حسنعلی نخودکی اصفهانی بود. وی همچنین به همراه برخی دیگر از روحانیون مشهد پس از واقعه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به حمایت از امام خمینی پرداخت. آیت الله مروارید از شاگردان میرزا مهدی اصفهانی و همدرسان میرزا جوادآقا تهرانی (دو تن از علمای مکتب تفکیک) بود. وی ۱۴ مهر ۱۳۸۳ شمسی برابر با سه‌شنبه ۱۹ شعبان ۱۴۲۵ قمری درگذشت.

میرزا جوادآقا تهرانی(حاجی ترخانی)، (زادهٔ ۱۲۸۳ ـ تهران و درگذشتهٔ ۱۳۶۸ ـ مشهد) از فقهای شیعه اهل ایران بود که در سال ۱۳۵۸ از حوزه انتخابیه استان خراسان، به نمایندگی مجلس خبرگان قانون اساسی انتخاب شد. وی را در عین نظر انتقادی اش از عرفان مصطلح، شخصی معنوی می‌دانند و معروف به معلم اخلاق بوده‌است. رابطه خوبی با امام خمینی داشت و در سنین پیری در جبهه‌های جنگ ایران با لباس داوطلبان مردمی (بسیجی) حضور یافت. ایشان با اینکه از جهت سیاسی همسو با انقلاب بود اما از جهت فکری و عقیدتی ضد عرفان و تصوف بود و از این جهت با امام خمینی مخالف بود و باعث شد تا در پی پیامی که برای ایشان فرستاد خواست تا تفسیر عرفانی سوره حمدش را که از تلویزیون پخش می‌شد، تعطیل کند امام خمینی هم خواسته اش را پذیرفت و تفسیرش را با وجود مخاطبین فراوانی که داشت، تعطیل کرد. میرزا جوادآقا بر اثر بیماری کبد در سحرگاه سه‌شنبه، ۲ آبان ۱۳۶۸ درگذشت و بنا بر وصیت خود در بهشت رضا مشهد به خاک سپرده شد.ضمنا ایشان وصیت نمود که برایش سنگ قبر نصب ننمایند. از جمله آثار مشهور وی که جنبه انتقادی داشته: بهایی چه می‌گوید؟ (در رد فرقه بهائیت)/ عارف و صوفی چه می‌گویند؟ (در بیان مبادی و اصول تصوف و عرفان و رد آن)/ میزان المطالب.

تاریخ اندیشه بشر گواهی می دهد که پرسش کهن از نسبت عقل و ایمان یا علم و دین، همواره به دنبال پاسخ هایی تازه بوده است. کوشش برای فهم نسبت اینها، به ویژه برای دیندارانی که در عصر شکوفایی علم می زیند و در چنین عصری مدعی ساماندهی زندگی فردی و جمعی انسان با بهره گیری هم زمان از علم و دین اند، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. حکیم متاله و مفسر معاصر، آیت اله جوادی آملی، از عالمانی است که با عنایت به این ضرورت، اهتمامی بلیغ به طرح این مساله ورزیده و تاملاتش را در این باب عرضه نموده است. از نگاه این حکیم، عقل جزئی از دین است، نه در مقابل آن. بنابراین، فرض ناسازگاری آنها نامعقول است. آنچه ممکن است در آغاز روی دهد تعارض عقل و نقل است که راه حل های آن از دیرباز در علوم و معارف اسلامی مطرح بوده است. نوشتار حاضر کوششی است برای فهم، تحلیل، و نقد نظریه استاد جوادی آملی در این باره.

عالم ذرّ، از مسائلى است که در قرآن و روایات، درباره آن سخن رفته است و شناخت آن به فهم معناى توحید، کمک مى رساند. در این گفتار، نظرات یازده تن از دانشمندان قرن پانزدهم هجرى در این مورد، نقل و نقد و بررسى مى شود. ازجمله: سید محمّد حسین طباطبایى، میرزا حسنعلى مروارید، سید عبدالرسول جهرمى، عبدالله جوادى آملى، محمّدتقى مصباح یزدى، ناصر مکارم شیرازى.

مکتب تفکیک که نشات گرفته از تفکرات مرحوم میرزامهدی اصفهانی و نظائر اوست، با تعریفی که از تاویل قرآن ارایه می دهد، تاکید دارد که فهم این تاویل ها منحصر به معصومین (ع) است و عملا هیچ امکان و جوازی برای دیگران در تاویل قرآن مگر در شرایط بسیار خاص وجود ندارد. بر اساس این دیدگاه تاویل های سایر مفسران و دانشمندان به ویژه فلاسفه و عرفا مطلقا باطل است و نباید به ورطه خطرناک تاویل قرآن نزدیک شد. به عقیده تفکیکیان تاویل برای همه آیات قرآن است، نه فقط آیات متشابه و برای فهم آن چاره ای جز رجوع به احادیث وجود ندارد. این مقاله به بررسی و نقد دیدگاه های این مکتب پیرامون تاویل قرآن پرداخته است.

استاد جوادی آملی درباره رابطه عقل و دین دیدگاه بدیعی ارائه کرده است. ایشان با بازخوانی محل نزاع و ارائه تعریفی متفاوت از عقل در این مباحث، دو حوزه نسبتاً منحاز انگاشته عقل و دین و علم و دین را به هم پیوند می‌زند. در نتیجه با بازشناسی نسبت عقل و دین، به پرسش امکان یا عدم امکان تحقق علمی دینی نیز پاسخ داده می‌شود. وی، عقل را در این مباحث به معنای وسیعی که معادل تمامی دریافت‌های متعارف انسانی است به کار برده است. عقل به این معنا هر دریافت بشری را پوشش می‌دهد و از سوی دیگر مراد از دین نیز صرفاً معارف منقول نیست، بلکه اگر مؤدای قول خداوند دینی است، محتوای فعل او به طریق اولی چنین است. این‌گونه است که عقل در کنار نقل معتبر به منبعی از منابع معرفتی دین تبدیل و امکان تعارض آنها از اساس منتفی می‌شود. با تبیین رابطه عقل و دین، چگونگی رابطه علم و دین نیز روشن می شود. اگر علوم تجربی درهندسه معرفت دینی جایگاه خود را درست دریابند و در سایه فلسفه و دین به مطالعه جهان بپردازند به طبیعت به عنوان خلقت نگریسته و پرده از کتاب تکوین الهی بر خواهند داشت و به این اعتبار دینی خواهند بود. دیدگاه استاد جوادی در رابطه با علم دینی، دیدگاهی معتدل و واقع نگر است.

‫پژوهش حاضر به بررسي جايگاه، محدوده و توانايي درک و کارايي عقل در شريعت و ميزان واقع نمايي آن مي‌پردازد و ديدگاه اخباريان و صاحبان مکتب تفکيک (بين عقل و شرع) و نقاط اختلاف و اشتراک آنان را در اين زمينه بررسي مي‌کند. اين نوشتار در پنج فصل تنظيم شده است. در فصل اوّل کلّيّاتي همچون: معرّفي اخباريان و مکتب تفکيک، تعريف عقل در لغت، اصطلاح و نزدِ اخباريان و مکتب تفکيک ارائه شده است. نويسنده در فصل دوم به تبيين مکتب اخباريگري و افکار مکتب تفکيک، تاريخچه شکل گيري و فراز و نشيب هاي آن ها مي‌پردازد. او ضمن معرّفي بزرگانِ اخباريان مکتب تفکيک، نقش علاّمه وحيد بهبهاني را در افول تفکّرات اخباريگري و رواج اصولي گري و عقل گرايي مي‌ستايد. وي با اشاره به سوء برداشت اخباريان از اجتهاد و تعقّل در دين و مسايل دين، اصول و ديدگاه هاي مکتب تفکيک را در محدود کردن عقل و عقل گرايي و ضرورت تفکيک بين عقل و شرع (عقل و روايات) را از منظر آنان بيان مي‌کند. در فصل سوم نويسنده به جايگاه عقل از ديدگاه اخباريان پرداخته و ادلّه آنان درباره نکوهش عقل و قائل نبودن کار کرد براي آن در تفسير شرع شرح مي‌دهد. نگارنده در همين زمينه با تعريف عقل از منظر متکلّمان، منطقيان، اصوليان و اخباريان، اقسام عقل و مدرکات آن را از منظر آنان بررسي مي‌کند. وي همچنين به معناي حُسن و قُبح عقلي نزدِ دانشمندان اسلامي اشاره کرده، ديدگاه اشاعره، معتزله و اماميّه را در زمينه اثبات يا ردّ وجود حُسن و قُبح ذاتي عقل منعکس مي‌سازد. نويسنده همچنين با اشاره به برداشت هاي اخباريان از برخي روايات که در آن از عقل نکوهش شده، برداشت هاي آنان را در اين زمينه نادرست مي‌انگارد. حجّيّت عقل نزدِ اخباريان، محدوده قدرت عقل در کشف مقاصد شريعت، ادلّه عقلي اخباريان در ردّ عقل و نقد آن و بيان ديدگاه هاي افراطي، تفريطي و اعتدالي درباره عقل و کارکردهاي آن در شرع و انعکاس نظر برخي علماي برجسته شيعه در اين باره، از ديگر مطالب فصل چهارم محسوب مي‌شود. در فصل پنجم تعريف و جايگاه عقل از ديدگاه مکتب تفکيک و بررسي ادلّه آنان در قلمرو عقل و جايگاه آن در شناخت و پيامبر و امام معصوم بيان شده است. نگارنده در فصل پنجم و پاياني به مقايسه ديدگاهاي اخباريان و مکتب تفکيک در مقوله عقل و کارکردهاي آن مي‌پردازد و تفاوت ها و شباهت هاي اين دو ديدگاه را بررسي و ارزيابي مي‌کند.