مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است. تبیین علمی نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به دو طریق صورت پذیرفته است. نخست، شناساندن نقش تعیین کننده حوزه ها و مدارس علمی شیعه، طی قرون متمادی، در گسترش و تعمیق فرهنگ و تمدن اسلامی، دوم، معرفی آثار و خدمات برجسته دانشمندان بنام و رجال شیعه در شاخه های گوناگون. کتاب حاضر تلاش مولف کتاب برای تبیین نقش شیعه در شکل گیری و پیشرفت فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. نویسنده خود در این زمینه می گوید: «از جمله تلاش هایی که در تدوین این کتاب صورت گرفته کاوش در تاریخ فرهنگ ایران در جهت یافتن ریشه های محبت اهل بیت علیهم السلام و تشیع در میان ایرانیان بوده است.» دکتر ولایتی در مقدمه کتاب حاضر ضمن بررسی تاریخ معاصر و ارزیابی مبارزات مردم ایران علیه استعمار به چگونگی گسترش تشیع و اندیشه شیعی در ایران اشاره کرده و پس از بررسی اجمالی سیری تاریخی در مقدمه کتاب، به کنار هم قرار گرفت هویت ایرانی و اسلامی در عصر صفویه اشاره می کند. در کتاب حاضر نگارنده در دو فصل به نقش مدارس و حوزه های علمیه شیعه در گسترش علوم می پردازد. وی در فصل اول کتاب نگاهی به تاریخچه حوزه ها و مدارس علمی شیعه انداخته و فصل دوم را به روش ها، مواد و منابع درسی حوزه های علمی شیعه اختصاص داده است.

از دهه‌ پنجاه قرن بیستم میلادی اندیشمندان مسلمان تلاش‌های فزاینده‌ای برای بازیابی هویت خویش و بازگشت به دوران طلایی تمدن اسلامی انجام داده‌اند. بنابراین، بحث چگونگی و سیر انحطاط تمدن اسلامی به مباحث کلیدی تبدیل شد و تئوری‌ها و خوانش‌های مختلف از سوی اندیشمندان پدیدار شد. آنها به‌دنبال واکاوی عوامل انحطاط و بیان راهکارهایی برای برون‌رفت از آن بودند؛ ازجمله این متفکران می‌توان به محمد ارکون الجزایری و حسن حنفی مصری اشاره کرد. روش تحقیق این رساله توصیفی-تحلیلی است، که به بررسی انحطاط تمدن اسلامی از منظر محمد ارکون و حسن حنفی می‌پردازد. ارکون و حنفی به بررسی و نقد انحطاط تمدن اسلامی پرداختند و از نقد سنت اسلامی، تمدن غربی و مدرنیته در راستای ارائه راهکارهایی برای برون‌رفت از انحطاط بهره برده‌اند. پروژه‌های آنها با دو گفتمان متفاوت؛ اما دارای اشتراکات و افتراقات متعددی است. می‌توان گفت به نوعی معرفت‌شناسی تاریخی است و با عبور از شیوه روایی، قرائت متون، بررسی سنت و مولفه‌های منحصر به فرد در آموزه‌های اسلامی به بررسی راه‌های برون‌رفت از انحطاط پرداخته‌اند. پرسش‌های اصلی این پژوهش عبارتنداز: دیدگاه محمد ارکون و حسن حنفی درباره انحطاط تمدن اسلامی چیست؟ ارکون و حنفی چه راهکارهایی در قبال برون‌رفت از انحطاط تمدن اسلامی ارائه کرده‌اند؟ مهم‌ترین رویکردهای کاربردی ارکون و حنفی برای بررسی پدیده انحطاط تمدن اسلامی چیست؟ یافته‌ها: ارکون و حنفی، سنت اسلامی-عربی را به‌عنوان امری غیرقابل انکار و گسست‌ناپذیر از جهان اسلام-عرب می‌پندارند و معتقدند که ریشه انحطاط در سنت نهفته است؛ آنها با کاربست و تاثیرپذیری از رویکردها و مکاتب غربی همچون پدیدارشناسی هوسرلی، دیرینه‌شناسی فوکویی، تاریخی‌گری و...، در مطالعه پدیده انحطاط، قائل به بهره‌گیری از اندیشه‌های غربی در راستای نقد تمدن اسلامی هستند. راه‌کارهای ارکون و حنفی از کانال طرح‌واره‌های آنها یعنی «نقد عقل اسلامی»، «اسلام‌شناسی کاربردی»، «بازسازی سنت» و «غرب‌شناسی» می-گذرد. در این ارتباط به نظر می‌رسد که پروژه اسلام‌شناسی کاربردی، نقد عقل اسلامی، بازسازی سنت، غرب-شناسی (شرق‌شناسی وارونه) مهم‌ترین راهکارهای برون‌رفت از انحطاط تمدن اسلامی ارکون و حنفی به‌شمار می‌رود. همچنین از میان تاثیرگذارترین رویکرد بر مبانی فکری آنها محسوب می‌شود. از میان همه رویکردهای کاربردی ارکون و حنفی در زمینه بررسی انحطاط، رویکرد پدیدارشناسی هوسرلی و شرق‌شناسی، نمود بسیاری در اندیشه‌ها و پروژه‌های آنها دارند.

کتاب تکوین عقل عربی از معدود کتبی است که به بررسی ریشه علل عقب‌ماندگی و رشد نیافتگی انسان عرب و مسلمان می‌پردازد، زمانی که عرب‌ها با غرب برخورد کردند این دغدغه برای آنان پیش آمد که دلیل پیشرفت غرب و عقب‌ماندگی جهان عرب چیست؟ بنابراین هر یک از اندیشمندان عرب متناسب با یافته‌ها و بافته‌های فکری و فلسفی خود به آن پرداخته‌اند، گروهی شکست اعراب و مسلمانان را در فراموش کردن آموزه‌های نخستین اسلامی می‌دانستند و خواستار بازگشت به این آموزه‌ها بودند و گروه دیگر با دید انتقادی به میراث اسلامی نگریستند و با بهره‌گیری از روش‌های نو در پی بازخوانی میراث برآمدند تا به بازسازی آن بپردازند. این دسته از اندیشمندان پای در راه پایه‌ریزی طرح‌هایی نهادند که می‌توان آن را واکاوی سنت نامید. جابری گروه سومی را نیز معرفی می‌کند، که خواهان آشتی بین غرب و شرق، یا سنت و مدرنیته هستند. اما وی خودش را از گروه سوم نیز نمی‌داند و نقد خود را تنها به ساختارگرایی و سازوکاری معطوف می‌کند که بتواند بار دیگر به تولید معرفت بومی یاری رساند. (وصفی، 1396: 58) از جمله این طرح‌ها می‌توان، «نقد عقل دینی»، «نقد عقل اسلامی» و «نقد عقل عربی» اندیشمندان عرب عرضه کرد. جابری در راستای یافتن راه‌حل برای بیرون رفتن از فضای فکری مسدود عقل عربی ـ اسلامی به تحلیل «سنت» و «گذشته» آن روی آورد و با نگرشی تاریخی و ساختارمند و در چارچوب عقلانیت انتقادی سه نظام فکری بیانی، برهانی و عرفانی را در ساختار آن تشخیص داده است. پروژه جابری برجسته‌تر بود، زیرا نقد عقل الجابری گسترده‌ترین و پردامنه‌ترین پروژه نقادی عقلانیت اسلامی دوران پس از ژوئن 67 بود. جابری با نگاهی عمیق و فلسفی این فرضیه را مطرح می‌کند که علت اساسی بازماندن انسان عرب از قافله تمدن، ساختار ذهنی و معرفتی اوست که به نگاه وی در حل مسائل جهت می‌دهد. جابری به دنبال چگونگی شکل-گرفتن عقل عربی و ساختار آن و نیز به دنبال کشف علل انحطاط و موانع ترقی عقلانیت عرب است. در واقع وی خواستار بازسازی عقل عربی است و این بازسازی را تنها عامل رهایی از بحران و عقب‌ماندگی جهان عربی-اسلامی می‌داند. او در کتاب تکوین العقل عربی تاریخ و فرهنگ عربی را بازخوانی می‌کند تا بفهمد عقل عربی معلول چه پدیده‌هایی است و اینکه عوامل این طرز تفکر عرب چیست. در این نوشتار پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم به تبیین چارچوب نظریه جابری در رابطه با عقل عربی و عوامل مؤثر در شکل‌گیری آن و همچنین نظریه وی نسبت به عرفان و تأثیر آن در انحطاط جوامع اسلامی تقریر شده است و در پایان به نقد و ارزیابی آراء جابری پرداخته شده است.

اثر حاضر پژوهشی است درباره تمدن اسلامی و شئون مختلف نظام زندگی سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مسلمانان در قرن چهارم هجری .مباحث اصلی کتاب با این سرفصل‌ها شکل گرفته است :((سرزمین‌های اسلامی))، ((خلفای عباسی و فاطمی))، ((فرقه‌های شیعی))، ((سازمان اداری))، ((وزارت و وزیران))، ((مسائل مالی))، ((رسوم دارالخلافه))، ((اشراف))، ((بردگان))، ((دانشمندان))، ((علوم دینی))، ((مذاهب فقهی))، ((قضات))، ((علم لغت))، ((ادبیات))، ((علم جغرافیا))، ((اخلاق و عادات))، ((احوال معیشت))، ((وضع شهرها))، ((جشن‌ها))، ((محصولات))، ((صنایع))، ((بازرگانی))، ((ارتباطات زمینی)) و((دریانوردی)) .فهرست اعلام در صفحات پایانی کتاب چاپ شده است .

یکی از نخستین آثاری که در نقد و بررسی اندیشه و پروژه جابری منتشر شد کتاب «هل هناک عقل عربی؟ قراءة نقدیة لمشروع محمد عابد الجابری» (بیروت 1993)، نوشته «هشام غضیب» است. نویسنده در این کتاب با بررسی آثار محوری جابری کوشیده است تا تناقضات درونی موجود در کانون اندیشه‌های وی و پیش‌فرض‌های ناگفته آن را آشکار کند.» در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «هدف از بازخوانی امروزی میراث هم‌عصر کردن امر مورد بازخوانی است با خودش، بر بستر معضلات نظری و محتوای معرفتی و مضمون ایدئولوژیکی، یعنی از یک طرف بازخوانی آن در محیط اجتماعی و تاریخیش و از طرف دیگر، همزمان با آن، هم‌عصر کردن آن با خودمان، بر بستر فهم و تعقل ... و این، به عقیده من معنای حقیقی و ژرف «اجتهاد» است، آن طوری که علمای اسلام به آن پرداخته‌اند، ولی با قدر رنگارنگی و تنوع و تفریعاتی که به اختلاف موضوعات اختلاف پیدا می‌کند. اما قالب‌های از پیش آماده جامد و متحجر، قدیمی باشند یا جدید، بجز یک چیز نمی‌توانند عرضه کنند و آن عبارت است از بازخوانی میراث محورِ میراث که به طور حتم منجر می‌شود به بازخوانی میراث محوری از عصر حاضر: بازخوانی عصر حاضر به کمک میراث خودمان یا میراث و فرهنگی دیگر.»

این مقاله در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول به دنبال بررسی رویکرد انتقادی عابدالجابری در بررسی میراث عربی-اسلامی می‌باشد در این بخش با روش کتابخانه‌ای به توصیف ابعاد مختلف نظریه جابری پرداخته‌ایم. او برای بنیاد نظریه خود سه مدخل اساسی تعریف می‌کند: اول نقد رویکردهای لیبرالی، مارکسیستی و بنیادگرایانه در بررسی میراث، دوم تعریف عقل و عقلانیت و سوم فرآیند روش‌شناختی جهت بررسی میراث می‌باشد. جابری بعد از این سه مدخل به نقد عقلانیت عربی-اسلامی در دو سطح تکوین تاریخی و بافت ساختاری و در سه حوزه معرفت، سیاست و اخلاق می‌پردازد. در بخش دوم با مبنای روش‌شناسی بنیادین به بررسی نظریه جابری در دو سطح عوامل معرفتی ـ منطقی و عوامل وجودی ـ اجتماعی پرداختیم. بر این مبنا نتیجه گرفتیم که مواضع هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی جابری در مسیر روش‌شناسی‌های برساختی ـ تفسیری حرکت می‌کند و حوزه‌های معرفتی که مبتنی بر استقلال سوژه هستند را فعال می‌کند. در نتیجه مبانی فکری جابری و روش‌شناسی که وی برای رسیدن به نظریه خود طی می‌کند در بستر عقلانیت‌های غربی است.