مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بحث دربارة سلوک و مراتب آن، در عرفان اسلامي و مسيحي مورد توجه قرار گرفته است. به‌طور‌کلي در اين دو عرفان، حرکتي از ظاهر به باطن مطرح است که سلوک عرفاني نام دارد و همچون هر حرکت ديگري امري تدريجي است. در اين نوع سلوک، سه عنصر مبدأ و منتها و وسطي وجود دارد. تصوير اين سه‌گانه در نفس‌الامرِ حرکت، سه‌گانه‌اي نفس‌الامري را در مراتب سلوک سالک ايجاب مي‌کند که در عرفان اسلامي و مسيحي بدان پرداخته شده است. سه‌گانة تهذيب،‌ اشراق و اتحاد در عرفان مسيحي به‌نحوي برابر است با سه‌گانه‌هاي مطرح در عرفان اسلامي: مقامات اسلامي، ايماني و احساني؛‌ عوام، خواص و خاص الخواص؛ شريعت، طريقت و حقيقت؛ علم‌اليقين، عين‌اليقين و حق‌اليقين؛ و تعلق، تخلق و تحقق.

تولد معنوی یا مرگ ارادی فرآیندی است که در طی آن انسان با اراده واختیار خویش از کالبد جسمانی بیرون آمده و نفس خویش را از هوا و هوس‌های دنیوی تهذیب کرده و خود را در همین عالم در کالبدی روحانی از نو متولد می‌سازد. این تولد منوط به تحولاتی در حوزه معنویت و به تعبیری، ولادت طفل جان از دامن ایمان است. این ولادت مستلزم مرگ ارادی است. ولازمه‌ی مرگ ارادی روی گردانی از تعلقات و شهوت‌های نفسانی است. ولادت ثانوی که یک ولادت ربانی است با مرکب عشق، رضا، تسلیم و سرسپردگی خالصانه محقق می‌شود؛ ازسوی دیگر در این سلوک متعالی و هجرت از بُعد فرودین به اعلی مرتبه وجود، تأییدات الهی نیز درکنار مجاهده محبانه سالک کارساز است . آن چه عارف را وا می‌دارد تا به این تولد تن دهد جوشش عشق و شوق اتحاد با وجود نامتناهی است. این مسئله از موضوعات مهم در ادیان توحیدی است در این رساله بر آنیم تا در دوسنت عرفانی و مسیحی این تولد معنوی را از ابعاد گوناگون، نظیر جایگاه آن در تحول وجودی فرد، تأثیر آن در زندگی دنیوی و اخروی، راه‌های تقرب و سلوک به خدا و از ابعاد دیگری مانند انسان شناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی مورد بررسی قراردهیم. یکی از اصول مهم و مؤثر در این مبحث، توجه به ابعاد وجودی انسان است، چراکه انسان موجود پیچیده‌ای است و شخصیت او ابعاد و وجوه گوناگونی دارد که نگاهی جزئی‌نگر و تک‌بعدی نمی‌تواند همه حقیقت هستی او را بازگو نماید و تصور درستی از او ارائه دهد.

آن چه در این کتاب از "فریتیو شوان، حکیم و عارف سوئیسی، به فارسی ترجمه شده هفت مقاله برگرفته از کتاب‌های مختلف وی (منطق و تعالی، مقامات حکمت، چشم‌اندازهای معنوی، و پرتوی بر جهانیان قدیم) که همگی آن‌ها کم و بیش با موضوع فلسفه (قدیم و جدید) مربوط است. "نگاه شوان به فلسفه، یادآور نگاه اکثر صوفیان دوره‌های گذشته است: فلسفه فعالیت عقلی بسیار مهمی است، اما برای رسیدن به حقیقت نهایی باید از محدودیت آن گذر کرد". معنی انضمامی و انتزاعی"، "عقلی مسلکی و شبه عقلی مسلکی"، "گفت و و گوی یونانی مشربان و مسیحیان"، "درباره‌ی دلایل اثبات وجود خداوند تعالی"، "دلیل مبتنی بر تصور جوهر"، "تفکر و تمدن" و "تعبد و تعقل".

نویسنده در این اثر سه نکته‌ی اساسی را مطرح می‌سازد. نخست این که حیات معنوی، از لحاظ نظری، لزوما مقتضی مطالعات و تحقیقات وسیع و عمیق در مسائل مابعدالطبیعی و الهیاتی نیست؛ دوم این که حیات معنوی، از لحاظ عملی، نیز لزوما محتاج گوشه‌گیری و عزلت‌گزینی و کناره گرفتن از صحنه‌های مختلف زندگی اجتماعی نیست. و سوم این که زندگی آدمیان، چه در ساحت فردی و چه در ساحت جمعی، سخت نیازمند معنویت، مجاهدت، و مراقبت است. نویسنده برای توضیح و اثبات مطالب از مطالعات و تحقیقات عرفانی‌پژوهانه، از تحلیل و بینش روان‌شناختی، و نیز از تجارب روحی و معنوی خویش بهره می‌گیرد. وی می‌گوید: "ما عمدتا زندگی پراکنده و پریشیده‌ی خود را در کار صرف سه فعل خواستن، داشتن و انجام دادن به پایان می‌رسانیم، غافل از این که هیچ یک از این افعال هیچ گونه اهمیت اساسی‌ای ندارند، مگر تا آن جا که فعل بنیادی بودن از آن‌ها فراتر رود و آن‌ها را دربربگیرد؛ و این بودن گوهر حیات معنوی است.

در شماره هفتادوپنج دفتر، طرح و تبيين «بيداري نفس» را از منظر طراح آن اولين آندرهيل که آن را نخستين مرحله از مراحل و منازل سيروسلوک عارفانه در مسيحيت گرفته بود، مطالعه کرديم. در اينجا نيز "تزکيه نفس" را که دومين مرحله تصور کرده است از نظر مي گذرانيم. مراحل و منازل عرفاني که قبل از آن نوافلاطونيان آن را سه مرحله "تزکيه"، "اشراق" و "اتحاد" بيان کرده اند وبه تبع آن همان طور که مشاهده کرديم نويسندگان عارف مشرب مسيحي نظير آندرهيل، به پنج مرحله قائل و تزکيه نفس را بعد از بيداري به عنوان دومين مرحله قرارداده است. در اين اثر، همه کوشش نويسنده بر آن است تا تزکيه نفس را در عرفان فرايند و روندي مرکب، ضروري و مداوم و طولاني بشناساند که به معناي تهذيب نفس و فراورده ها و دستاوردهاي آن سازگاري و انطباق دادن نفس با خداوند، کسب معرفت، رهايي، فقر معنوي، بندگي، عبوديت، اطاعت و رياضت، که تا حدي به واسطه پشيماني و جد و جهد خود فرد و تا حدودي به واسطه لطف ساري و جاري خدا فراهم مي آيد و از دروازه شريعت شروع مي شود. به علاوه تزکيه نفس تني چند از عارفان مسيحي نظير ياکوپون داي، قديس فرانسيس آسيزي، قديس کاترين جنوايي، مادام گوئيون و... ازطريق رياضت که وي آن را جنبه مثبت تزکيه گرفته است اشاره کرده است.

آنچه در پی می‌آید ترجمه دو فصل نخست از کتاب عرفان عملی (practical mysticism) اثر عرفان‌پژوه و عارف مسیحی معاصر، خانم اولین آندرهیل است. وی سهم عمده‌ای در تبیین اندیشه و عمل روحانی داشت، چنان‌که وی را احیاگر مفهوم «قدسیت» به عنوان رسالت هر مسیحی می‌دانند. شاید در ابتدا کتاب کوچکی چون عرفان عملی در میان 39 کتاب و 350 مقالة خانم آندرهیل جلب نظر ننماید؛ اما با ملاحظه عنوان فرعی کتاب، جایگاه ویژه آن روشن می‌گردد: کتابی کوچک برای مردم عادی. آندرهیل در این کتاب سعی دارد از یک سو حاصل و ثمره عرفان نظری در حیات بشر را در عرفان عملی به تصویر کشد و از سوی دیگر آن را از انحصار طبقه‌ای خاص خارج سازد و همه مردم را به سوی این ضیافت باشکوه الاهی دعوت نماید. او با زبانی درخور فهم انسان عادیِ روزگار خویش به توصیف مراحل سلوک می‌پردازد.

«عشق» موضوعي است که تقريباً در زبان همة عارفان از آن تجليل شده و گاهي به تبيين حقيقت و جايگاه آن در منظومة نظري عرفان پرداخته شده است. بررسي يک موضوع در ساختار انديشة عارفاني از مکاتب گوناگون به شناخت موضوع عمق مي‌بخشد و به پرسش‌هايي نو يا حل ابهام‌ها کمک مي‌کند، بدين‌روي، تحقيق حاضر جايگاه عشق در ساختار انديشة يکي از عارفان قرن دوازدهم ميلادي از فضاي عرفان مسيحي را بررسي مي‌كند. قديس برنارد‌ عارفي است با آثار متعدد و در اين تحقيق، عقايد وي دربارة عشق از گفتارهاي او جمع‌آوري و به روش «تحليلي» و «توصيفي» ارائه گشته است. وي حقيقت عشق را در خداوند و در انسان موضوع بحث قرار داده است. برنارد حقيقت عشق را ابتدا ذات خداوند و سپس ويژگي ذاتي اقانيم سه‌گانة تثليث دانسته و از عشق در انسان به‌‌عنوان هديه اي از خداوند ياد مي كند. او عشق در انسان را داراي مراتبي دانسته، آن را در چهار مرتبه دستبه‌بندي مي‌كند. همچنين براي عشق در مرتبة ذات خدا و اقانيم سه‌گانه و نيز عشق انسان، آثار وجودي و سلوكي مطرح نموده است. برخي گفتارهاي برنارد دربارة حقيقت و اقسام و آثار عشق قرابت فكري زيادي را با عرفان اسلامي نشان مي‌دهد، هر چند تبيين‌ها از لحاظ عرفاني بودن متفاوت است. برنارد عشق را در دو وادي خدا و انسان، مجزا ديده و بر جنبه‌هاي خاصي از بحث عشق، يعني «عشق انسان به خدا» بيشتر تمرکز دارد، در حالي‌که در عرفان اسلامي، ضمن ارتباط وثيق اين بحث با هستي‌شناسي عرفاني و وحدت وجود، به عشق به صورت مطلق توجه شده و به دليل مبناني سريان عشق و تبييين‌هاي نظري مباحث عرفاني، بين عشق شئون خدا و عشق خدا تفكيك ذاتي لحاظ نمي‌شود.