مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

صوفیان و اسماعیلیان، دو خیزش اجتماعی در تاریخ ایران و اسلام، ویژگی فکری مشترکی دارند و آن نگرش تاویلی و درک باطنی آن هاست. با نگاهی به تاویلات این دو گروه، می توان هم در عرصه نظر و هم در عرصه روش به تفاوت هایی دست یافت. در حوزه نظر، بنیان های اندیشه اسماعیلیه مبتنی بر درک عقلی است، در حالی که، بینش صوفیان و عارفان بر درک شهودی استوار است. همچنین، اسماعیلیه تاویلاتشان بر اساس تعلیم امام است، اما تاویلات صوفیه مبتنی بر تجربه شخصی و درک لحظه ای است.در حوزه روش تاویل، نگرش صوفیه به جهان پیرامون بر اساس دل و نگرش شهودی است. بنابراین، به نظر می رسد تاویلات آنان متغیر است، زیرا دل حالات متعددی را تجربه می کند، در حالی که اسماعیلیه، مانند صوفیه، به جهان هستی نمی نگرند تا تاویلی بسته به حالات خویش عرضه کنند. همچنین، اسماعیلیه، با پیش فرض های خاص خود، دست به تاویل متن می زنند. از این رو، تاویلات آنان به دانش هرمنوتیک نزدیک می شود، این در حالی است که صوفیه، در جریان تاویل، علایق خود را دخالت نمی دهد، بلکه منتظر وقت می ماند. از طرفی، تاویلات صوفیه مبتنی بر درک زبان شناسانه است، در حالی که اسماعیلیه چون بر اساس دانش هرمنوتیک به متن می نگرند، تاویلاتشان زبان شناسانه نیست.

حکومت فاطمیان در فاصله سال ‌های (297-567 ﻫ.ق) در دو نقطه شمال آفریقا برسر کارآمد؛ ابتدا در مغرب اسلامی به مرکزیت قیروان (297-362 ﻫ.ق) و سپس در مصر به مرکزیت قاهره (358-567 ﻫ.ق). سیاست ‌های مذهبی این دو مرکز متفاوت بود. این مقاله بر آن است تا نخست سیاست ‌های دوران مغرب را با سیاست ‌های دوران استقرار در مصر از زمان فتح تا پایان حکومت الظاهر (358-427 ﻫ.ق)، که سال ‌های اقتدار فاطمیان بود، مقایسه و تحلیل کند. دوم، اهداف و شیوه های اجرایی سیاست ‌های مذهبی فاطمیان را در مغرب و مصر تحلیل کند. سوم، نقش خلفای فاطمی را در اجرای این سیاست ‌ها تبیین نماید. اما سیاست مذهبی فاطمیان در مغرب، بر شیوه تحمیل عقاید و شعائر دینی اسماعیلیان استوار بود و همین امر موجب تداوم نیافتن حضور سیاسی و معنوی و دینی آنان در مغرب ‌شد. سیاست مذهبی آنها در مصر بر شیوه تسامح و آزادی مذاهب دیگر در بیشتر دوران حضورشان مبتنی بود. این شیوه با اینکه زمینه نفوذ مذهبی و اعتقادی را فراهم نمی ‌آورد، موجب تداوم حضور سیاسی آنان به مدت 209 سال (358-567 ﻫ.ق) می ‌شد.

‫اسماعيليه يکي از فرق اسلامي است، که داراي عقايد و آراي کلامي خاص مي‌باشد. اسماعيليان همراه با گرايش خاص مذهبي خود، در حدود قرن سوم هجري وارد افغانستان شدند، و تا پايان قرن پنجم فراز و فرودهاي زيادي را در مسير فعاليت خود تجربه کرده، و تعاملات و موضع‌گيري‌هاي مختلفي را با حاکمان وقت پشت سر گذاشتند. از اولين فعاليت‌هاي مهم اسماعيليه در قرن سوم، قيام ذکرويه بن مهرويه قرمطي است، که در زمان مکتفي عباسي در منطقه غور صورت گرفت. بار دوم در سال 295 ابوبلال در همين ناحيه قيام نموده، و به‌طور گسترده شروع به دعوت اسماعيلي نمود. اين تلاش‌ها نتيجه داد و در مدت کوتاهي افراد زيادي را از غور و هرات به اين مذهب علاقمند نمود. اسماعيليان در سايه آزادي مناسبي که در دربار ساماني به‌دست آورده بودند، چندين بار به مراتب بالاي حکومتي دست يافتند، و البته بارها نيز توسط حاکمان ساماني سرکوب شدند. آن‌ها در اين برخوردها، فقط با انعطاف‌پذيري و آرامش، دعوت خود را ادامه مي‌دادند و هيچ‌گاه مأيوس نشدند. اما غزنويان که از شيوه رفتار سامانيان با اسماعيليه ناخشنود بودند، پس از دست‌يابي به قدرت، و تشکيل سلسله غزنوي، در سراسر قلمرو خود با اسماعيليان به‌شدت برخورد کردند، و آنان را هر کجا يافتند سرکوب نمودند. به همين دليل، رابطه حکومت محمود غزنوي با دولت فاطمي مصر، بسيار خصمانه بود، و سلطان محمود با نفوذ آنان به‌شدت مخالفت مي‌کرد؛ تا جايي که نماينده رسمي خليفه فاطمي مصر را اعدام نمود. محمود غزنوي براي از بين بردن شيعيان به‌خصوص اسماعيليان، به غور و ري لشکر کشيد، و جنايات سنگيني به‌نام خود ثبت کرد. او حکومت اسماعيلي مولتان را نيز نابود ساخت؛ اسماعيليان در زمان حکومت غزنويان هيچ حرکت خشونت‌آميز يا شورش انقلابي نداشتند، و با تحمل و آرامش، و به‌صورت مخفيانه براي حفظ موجوديت خود تلاش مي‌کردند.

‫فرقه اسماعيليه يکي از فرق اسلامي و منشعب از مذهب شيعه مي‌باشد، که در عصر حاضر شاخه‌هاي متعددي از اين فرقه، مانند بهره‌ها و خوجه‌ها در شبه قاره هند زندگي مي‌کنند، و از نظر اقتصادي و اجتماعي فعاليت‌هاي چشم‌گيري دارند. اين رساله با روش تحقيق ميداني و مصاحبه با شخصيت‌هاي مشهور اسماعيليه، به بررسي وضعيت سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي اين فرقه در صد سال اخير در کشور هندوستان پرداخته است. پس از تقسيم اسماعيليان به دو جناح مستعليه و نزاريه در مصر، اين فرقه در هند نيز به دو گروه بهره‌ها و خوجه‌ها تقسيم شدند. فرقه بهره از لحاظ اعتقادات و احکام به مذهب شيعه اثني‌عشري نزديک‌تر است. دوران امامت در اين فرقه تا بيست و يکمين امام ادامه يافت، و بعد از آن، سلسله داعي‌ها آغاز شد. در زمان حاضر، سيد برهان‌الدين داعي کنوني اين فرقه در هندوستان است. در نزاري‌ها، انحراف اعتقادي شدت بيشتري داشته است، و در حال حاضر چهل و نهمين امام اين فرقه، کريم شاه‌حسين مي‌باشد. بهره‌ها به دو گروه تقسيم شدند، که گروه مهم آن متعلق به تاجران شيعي است، و گروه ديگر آن کشاورزان هستند که جزء سني‌ها مي‌باشند و جمعيت آن‌ها بالغ بر يک ميليون نفر است. بهره‌ها مؤسسات مالي و اقتصادي بزرگي دارند و در حالي که از يک زندگي کاملا مرفه برخوردارند، هيچ کاري با سياست ندارند. خوجه‌ها که در سال 148 هجري از اسماعيليه جدا شدند، در طول زمان، به چند شاخه تقسيم گشتند که در حال حاضر مسلک آقاخاني از جمله آن‌هاست. اين فرقه در هند به نام خوجه‌ها، و در پاکستان به نام ملتاني و شمسي‌ها معروف هستند. خوجه‌ها در اکثر شهرهاي مهم و تجاري هند حضور دارند، اما بيشتر در بمبئي و گجرات زندگي مي‌کنند. آن‌ها نيز از وضعيت اقتصادي خوبي برخوردارند و با سياست چندان کاري ندارند.