مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حاولنا من خلال هذا العمل إنجاز موسوعة ميسرة مختصرة لأهم المدارس الفكرية والفرق الصوفية، والنّحل والملل، ومجمل العقائد التي ظهرت بالجزائر على امتداد الحقب التاريخية الممتدة من العهود القديمة والوسطى إلى الفترة الحديثة والمعاصرة. واستثنينا من الموسوعة الأحزاب السّياسية والحركات الإسلامية المعاصرة لأننا سنخصص لها كتابا خاصا بها بإذن الله تعالى. لا نقصد بالجزائر الحدود الجغرافية المعترف والمتعارف عليهاحاليا عالميا، وإنما نقصد بالجزائر ذلك الفضاء الثّقافي الكبير الذي ينتمي وينصهر في الفضاء المغاربي الكبير وفي الفضاء العالمي الفسيح، فالأفكار تسافر ولا تعترف بالحدود، والمعرفة ليس لها مالك، والعلم ليس له دار أو قرار، وإنما هم جميعا مِلْكُ الإنسان الذّي يقرأ فينتمي، أو يَنْظر فينتقد، أو يكتُب فيوجد ويولد. نريد من هذا المشروع الكشف عن أولى إرهاصات الفكر الفلسفي والدّيني في عصور ما قبل الإسلام، ثم التّعرف على أهل الكشف والتّصوف، ومجمل العقائد والدّيانات في العصور الإسلامية المتعاقبة. وعملنا بعد ذلك على تصنيف المادة وفق تقاسيم العلوم والمعارف المعمول بها أكاديميا، مع ضرورة الإشارة إلى المذاهب والنّحل والفرق والملل في كل حقبة من حقب تاريخ الفكر الجزائري وتبيان جديدها ونقيضها، وتوضيح أهم ما أضافهأصحابها لحقول المعرفة الإنسانية، وذكر الخصوصيات الثقافية التي تميزوا بها عن غيرهم من فلاسفة ومتصوفة المشرق العربي والعالم الإسلامي.

دبستان المذاهب کتابی است به زبان فارسی که در حوالی نیمه قرن یازدهم هجری قمری تألیف یافته است. این کتاب که به تفصیل به شرح عقاید ادیان زردشتی، یهودی، مسیحی و اسلام می پردازد، به فرقه های متعددی از فرق اسلامی اشاره کرده است. در باب این که مؤلف این کتاب کیست، در میان محققین اختلافات بسیاری است. برخی وی را ملامحسن فانی کشمیری دانسته‌اند، درحالی که این امر شدیداً در نگاه محققین متأخر مردود واقع شده است. برخی دیگر نیز مؤلف این کتاب را کیخسرو اسفندیار بن آذرکیوان معرفی کرده اند که از زردشتی های هند بوده و ظاهراً در سال 1025 هجری قمری به دنیا آمده است. وی پسر آذرکیوان است که در اوائل سده یازدهم هجری قمری از شیراز به هند رفته و فرقه آذرکیوانیان که از فرق زردشتی هند است به وی منسوب است. کتاب دبستان المذاهب هم چنین به فردی به نام میرذوالفقار اردستانی معروف به ملاموبد یا موبدشاه نیز نسبت داده شده است.

چکیده: حکومت فاطمیان در مصر، به عنوان یکی از مذاهب شیعی، در مقاطعی از حکومت خود توجه ویژه‌ای به علوم عقلی داشته است. البته این شکوفایی علمی و عقلی در دوران نخست فاطمیان، خود معلول عواملی بود. محمد عبدالملکی، کتاب «فاطمیان و علوم عقلی» را با تمرکز بر عالمان علوم عقلی در مصر به رشتۀ تحریر درآورده است. این اثر از سوی انتشارات میراثبان با همکاری مؤسسۀ مطالعات اسماعیلیه لندن به چاپ رسیده است. عبدالملکی در مقدمۀ خود بر این اثر به این نکته اشاره می‌کند که اسماعیلیه از همان آغاز با روایت‌های تازه‌ای از دین و قدرت وارد میدان شده بودند. آنان که موجودیت سیاسی و مشروعیت دینی‌شان را از نظریه‌پردازان اولیه‌شان می‌گرفتند، علم را وسیله‌ای برای اهداف سیاسی و دینی خود می‌دانستند. از منظر حمیدالدین کرمانی که عبدالملکی در مقدمۀ خود از آن مدد گرفته است، مهم‌ترین نظریه‌پردازی‌های اسماعیلی، تحصیل علم، شناخت نظام عالم طبیعت و مابعدالطبیعه را در برمی‌گیرد. بدین ترتیب در گفتمان اسماعیلیه علم و دین توأمان شدند و در این مذهب فلسفه و منطق جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. بنا به آنچه در مقدمه آمده است، در آن زمان که برخی حکومت‌ها نظیر غزنویان و سلجوقیان فلسفه را تهدیدی برای خود می‌دانستند، اسماعیلیه سعی در جذب علوم عقلی و یونانی داشت. حکومت فاطمیان در مصر، به عنوان یکی از مذاهب شیعی، در مقاطعی از حکومت خود توجه ویژه‌ای به علوم عقلی داشته است. البته این شکوفایی علمی و عقلی در دوران نخست فاطمیان، خود معلول عواملی بود. ثبات سیاسی و نظامی حکومت فاطمیان، شکوفایی اقتصادی این دوران، علاقۀ شخصی خلفا و وزرای فاطمی به علم، تأسیس مراکز علمی متعدد و البته ارتباط عقاید اسماعیلیه با فلسفه و حکمت از جملۀ این عوامل بوده است. از منظر عبدالملکی، تأویل، از مهم‌ترین اصول اسماعیلیان بود که در تقویت فنّ استدلال و خردورزی مستجیبان نقش مهمی داشت. همچنین اهمیت فلسفه و احترام به فلاسفۀ یونان نزد اسماعیلیه نشان از تمایل آنان به علوم عقلی به ویژه فلسفه دارد. رنگ وبوی فلسفی داشتن اسماعیلیه و اندیشه‌ورزی آزاد و بالیدن خلفا و وزرای فاطمی در چنین فضایی باعث شد تا مراکز علمی نظیر الازهر، دارالعلم، رصدخانۀ کوه مقطّم و کتابخانه‌ها و نیز توجه به مناظرات علمی در قصرها رواج یابد. با این نگاه می‌توان علوم عقلی در مصر دورۀ فاطمیان را به دو دورۀ اوج و افول تقسیم‌بندی کرد. دورۀ اوج آن در واقع دورۀ تثبیت و اقتدار سیاسی فاطمیان در مصر از ۳۶۳ ق تا آغاز حکومت مستنصر بالله است. دورۀ افول نیز با روی کار آمدن مستنصر و ضعف و آشفتگی سیاسی و نظامی در حکومت فاطمیان مصر نمایان شد. این آشفتگی منجر به انشعاب اسماعیلیه به دو فرقۀ مُستَعلَویه و نَزاریه شد. این امر در صحنه‌های علمی، فرهنگی و آموزشی هم آشکار شد و تلاش‌های آمربالله و وزیرش افضل، هرچند جان تازه‌ای به وضعیت فاطمیان در مصر داد، اما دیگر شکوفایی در حوزۀ علم و آموزش مانند قبل نشد. نگارندۀ این اثر این توضیح را نیز به خوانندگان داده است که، مقصود از علوم «عقلی» علومی هستند که با انتساب به عقل تعریف می‌شوند، مانند یک عمل که به دین منتسب می‌شود و دینی خوانده می‌شود. علوم عقلی در این پژوهش در مقابل علوم نقلی است. «علوم اوائل»، «علوم قدما»، «علوم قدیمه» یا «علوم عقلیه» نام‌هایی است که مسلمانان بر علوم عقلی گذارده‌اند تا آنها را از «علوم عرب»، «علوم حدیثه» و به خصوص از «علوم شرعیه» تمیز دهند. محمد عبدالملکی، در کتاب «فاطمیان و علوم عقلی» چهار فصل را پیش‌روی مخاطبان قرار داده است. «علوم عقلی و عالمان در مصر دورۀ فاطمی» عنوان فصل نخست است. نویسنده در این فصل به علم نجوم و منجمان برجستۀ دورۀ فاطمیان مانند ابن‌یونس و ابن‌هیثم به عنوان منجمان برجستۀ آن دوره پرداخته است. از دیگر مطالب این بخش حامیان علم نجوم در مصر دورۀ فاطمی است. علم پزشکی، چشم‌پزشکی، گیاه‌پزشکی و پزشکی کودکان دیگر مباحث این بخش است. فلسفه نیز در بین علوم عقلی و در فصل اول دیده می‌شود. خاستگاه فلسفۀ اسماعیلی و ارتباط آن با جهان‌بینی اسماعیلیه، وحدت بین شریعت و فلسفه در عقاید اسماعیلی و سخن از شخصیت‌های فلسفی مانند حمیدالدین کرمانی، مؤید فی الدین شیرازی و ابن‌هیثم از دیگر مطالب این فصل است. نویسنده در فصل دوم به مراکز علمی و آموزشی مصر در دورۀ فاطمیان و علوم عقلی پرداخته است. مساجد دورۀ فاطمی، الازهر و علوم عقلی، افول این مرکز علمی، دارالعلم و اساتید آن، مجالس الحکمه و علوم عقلی و قصرهای فاطمیان از جمله مطالبی است که عبدالملکی در این فصل به آنها اشاره کرده است. مفهوم و ماهیت «علم» از منظر اسماعیلیان، لزوم کسب آن و عقاید اسماعیلیه و علوم عقلی از جمله مباحثی است که در فصل سوم با عنوان «عقاید اسماعیلی و علوم عقلی» به آنها پرداخته شده است. خوانندگان در ادامۀ مطالعۀ این فصل با امامان اسماعیلی و علم، دعوت اسماعیلی و علم و نیز با جایگاه علوم عقلی در مذهب اسماعیلیه، آزادی «اندیشه» و «اختیار» نزد اسماعیلیه، تأویل و اندیشه‌های عقل‌گرایانه آشنا می‌شوند. فصل پایانی کتاب «فاطمیان و علوم عقلی»، «خلفا و وزرای فاطمی و علوم عقلی» نام دارد. نویسنده در این فصل به دوره‌های اوج و افول علوم عقلی در نزد فاطمیان به طور مفصل پرداخته است. وی دوران معزّ لدین الله، عزیز بالله و یعقوب بن کِلَس، حاکم بالله و ظاهر لاغزاز دین الله را دوران اوج فاطمیان خوانده است و در مقابل دوران مستنصربالله، آمر باحکام الله، افضل شاهنشاه بن بدر الجمالی و حافظ لدین الله را دورۀ افول فاطمیان توصیف کرده است. عبدالملکی در پایان به تأثیر سیاست‌های فرهنگی و آموزشی فاطمیان بر گسترش علوم عقلی به ویژه فلسفه و حکمت پرداخته است. وی در این مطلب به بحث هژمونی (استیلا) اشاره کرده است که براساس آن تمام جوامع برای ادامۀ حیات خود نیازمند ساختن «معنا» برای اعضای خود هستند؛ چرا که دوام و بقای جوامع به ایجاد مشروعیت بستگی دارد که از آن طریق فرد با جامعه هم‌نوا می‌شود. فاطمیان نیز با اتخاذ سیاست فرهنگیِ مبتنی بر آموزش، سیاست و دعوت تلاش کردند تا از این طریق گفتمانی مخصوص به خود بیافرینند. «فاطمیان و علوم عقلی» با نمایه این اثر به پایان می‌رسد. «فاطمیان و علوم عقلی» از سوی انتشارات میراثبان در ۳۲۹ صفحه منتشر شده است. (مریم مرادخانی- میراث مکتوب)

فرقه فطحیه كه قائل به امامت بزرگ‌ترین فرزند بازمانده امام صادق به نام عبدالله افطح بود، از فرق درون شیعی دوران امامت امام رضا به ­شمار می‌رود. این فرقه، خود به دسته‌هایی تقسیم شد و انشعاباتی یافت؛ از جمله این كه شماری از فطحیان، كه دربردارنده فقهای بزرگی بودند، بدون حذف امامت عبدالله افطح از سلسله امامان خویش، امامت امام كاظم را نیز پذیرفتند و به این ترتیب امام رضا را به عنوان نهمین امام خود، پذیرا شدند كه می‌توان گفت: ریشه‌ای‌ترین عقیده آنان اعتقاد به انتقال امامت از برادر به برادر بود. بررسی تعامل امام رضا و فرقه فطحیه با روش تاریخی و تحلیلی موضوع این نوشتار است. نتایج پژوهش درباره تعامل امام و فطحیان حاکی از بازگشت برخی از فطحیان از عقیده خود است. امام در عین مبارزه با آنان، هدف خود از مبارزه را در واقع هدایتگری آنان می دانست و در این مسیر تا حدود زیادی موفق شد.

مولف در اول کتاب بحثی راجع به علم کلام و بعد از آن به ذکر شروح متعددی که از عقائد نسفیه به رشته تالیف درآمده است، می پردازد.

زیدیه یکی از فرقه­های مهم شیعی، از قیام زیدبن علی سرچشمه می­گیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهم­ترین شرایط امام از نظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه: شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هر کدام از ائمه: از جمله امام هشتم˜ با آنان، علاوه بر افزودن بر آگاهی­های تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پاره­ای از مشکلات ائمه: به چگونگی برخورد با گروه­های مختلف در جوامع کنونی کمک می­کند. در تعامل امام رضا˜ با زیدیان، مشاهده می­شود که آن حضرت˜ در مواردی قیام کنندگان را از قیام نهی می­کردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بی­اعتنایی همراه با مدارا دیده می­شود و امام˜ فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام˜ نشان می­دهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت˜ قرار گرفته است.

اعتقادات فرق المسلمین و المشركين نوشته امام فخرالدين رازى (543يا544-606ق.) کتابى است به زبان عربى در ذكر نام و برخى از اصول عقايد فرقه‌هاى اسلامى و بعضى فرق غير اسلامى. نام کتاب در یکى از دو نسخه خطى موجود آن به صورت کتاب الفرق في شرح احوال مذاهب المسلمین و المشركين آمده است. مقايسه این کتاب با آثار مشابه نشان مى‌دهد كه اثر رازى به رغم ايجاز به دليل اشتمال بر نام و عنوان مهم‌ترين فرقه‌هاى اسلامى و منسوب به اسلام و همچنين فرقه‌هاى اديان مسيحى و يهودى و زردشتى و نيز زبان ساده و سهلى كه در بيان اعتقادات این فرقه‌ها به كار رفته و هم به خصوص از این جهت كه نویسنده از هر اظهارنظرى خوددارى كرده و مورخ‌وار به موضوع نگريسته ممتاز است.