مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده در جلد اول تایپ شده است.

با توجه به گسترش عرفان‌های نوپدید که غالباً بدون هیچ پایه و اساسی و بر مبانی نظرات رهبران این فرقه عرضه می‌شود لزوم بررسی علمی، تاریخی و نوع نگاه نظرات آنان با برخی بزرگان عرفانی و رد این جریانات نوپدید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بر همین اساس «عقل» و «عشق» به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است و بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولاً اختلاف نظر وجود داشته است که در این تحقیق (که به روش فیش-برداری و کتابخانه‌ای است و از روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای استفاده گردیده) سعی شده جایگاه آن در عرفان نوپدیدی همچون عرفان شعور کیهانی (حلقه) و عرفان اسلامی با محوریت کتاب مرصاد العباد و دیگر آثار نجم‌الدین رازی (دایه) (که از اولین متون عرفانی به زبان فارسی به شمار می‌رود)، مورد بررسی قرار گیرد.محمدعلی طاهری پله عقل و پله عشق را دو پله پیش روی انسان می‌داند اما در بیان جایگاه این دو دچار عقل گریزی شده تا جایی که معتقد است عقل پیوسته با کارهایی که مناقع ملموس و مادی نداشته باشد مخالف است؛ اما نجم الدین رازی بر خلاف طاهری ارزش والای عقل و خردورزی را در جای خود پیش از ورود به آستانه عشق حفظ کرده و شأن و منزلتش را پاس داشته است. در عبارات او آمده است که عقل باید حیطه خود را بشناسد و اگر چه در قلمروهای دیگر چونان چراغی راهنمای سالکان تواند بود اما در کوی عشق نابیناست و آنجا سلطانی دیگر حکمرانی می‌کند.محمدعلی طاهری همچنین دنیای عشق به دور از حساب و کتاب عقلانی می‌داند و از آنجایی که دنیای عرفان را نیز همچون دنیای عشق می‌داند این دنیا را دنیا ماورا تکلیف می‌خواند زیرا دنیای عشق دنیای انجام وظیفه نیست. دنیای عشقی که طاهری ترسیم می‌کند با دنیای عشقی که نجم الدین رازی مرتبه پایانی آن را «فاعلم أنه لا اله الا الله می‌داند (که تازه ابتدای شریعت حقیقی است) بسیار متفاوت است چرا که عشق از نظر طاهری مزد اشتیاق مثبت انسان است در حالی که از نظر نجم الدین رازی اشتیاق و تمنا برای رهایی از تخم جسمانیت و عقل گرایی و ورود به عالم عشق کافی نیست.

علم دینی، چیستی، امکان و چگونگی راهیابی به آن یکی از مباحثی است که به‌خصوص در دهه‌های اخیر بسیار مطرح گردیده است. در این اثر، به مقایسه ی نظریه ی آیت الله جوادی آملی و دکتر گلشنی پرداخته شده است. آیت الله جوادی آملی ابتدا جایگاه عقل و علم یقین آور را به عنوان محصول عقل، در هندسه ی معرفت دینی تبیین می کنند و چنین علمی را چون پرده از فعل خداوند برمی دارد، الهی می شمارند. بدین صورت میان علم و دین از اساس تعارضی باقی نمی ماند، مگر اینکه دانشمندان ملحد بخواهند نتایج غیرتجربی از آن بگیرند. سایر تعارضات نیز ظاهری و قابل حل است. ایشان ایراد علوم حاضر را در منقطع دیدنِ علل مادّی از علل غیرمادّی آن ها می دانند که باید رفع شود و نهایتاً راهکارهایی برای اسلامی کردن علوم بیان می کنند. دکتر گلشنی نیز باتوجه به تاریخ علم، تأثیر مبانی متافیزیکی در آن را قابل توجه می دانند و معتفدند جهان بینی توحیدی، با هدایتِ این مبانی، مسیر علم را به سمت الهی شدن تغییر می دهد. از نظر ایشان، اسلام توصیه به فراگیری علوم کرده و مجاری معتبر ادراکی بشر را شناسانده است. دکتر گلشنی نهایتاً، وحدت جهان بینی حاکم بر حوزه و دانشگاه را لازمه ی جبران مافاتِ دوری این دو فضا از هم می شمارند و راهکارهایی برای رسیدن به آن ارائه می دهند. این دو نظریه علاوه بر اختلاف در ادبیات، شباهت های زیادی دارند و می توانند مکمّل باشند. نگارنده، پس از تبیین و نقد هرنظریه می کوشد با توجه به ادبیاتِ هر نظریه به نقدها پاسخ دهد. نهایتاً، با مقایسه ای میان دو نظریه، وجوه اشتراک و افتراق آن دو بیان شده است.

در این پژوهش که با عنوان « مصدر بودن عقل در استنباط احکام شرعی با تاکید بر آرای امام خمینی (ره) » فراهم آمده است، ما به بررسی جایگاه عقل در بین منابع چهارگانه اصول استنباط احکام شرعی پرداخته ایم. ابتدا کوشش شده است که جایگاه عقل در قرآن و روایات تحلیل شود و اینکه عقل تا چه اندازه قدرت فهم و درک مسائل مختلف و امورات گوناگون زندگی انسان را دارد و اینکه شارع مقدس به چه میزان به یافته های عقلی بها می دهد. در ادامه به نحوهه ادراک عقل در دو حوزه عقل نظری و عملی پرداخته ایم و توضیح داده ایم که قضایای عقلی در حوزه فقه و احکام اسلامی به دو طریق مستقلات عقلیه و غیر مستقلات عقلیه به نتیجه می رسند. نحوه دستیابی عقل به این قضایای استدلالی منطقی از طریق حسن و قبح ذاتی افعال و امور است که این حسن و قبح توسط عقل قابل ادراک می باشد. هر حکم شرعی نیز در درون خودش ضامن مصالح لازم الاستیفا و مفاسد واجب الاحترازی است که هدف شارع مقدس در صدور حکم شرعی رسیدن به آن مصالح و یا دوری از آن مفاسد می باشد. بنابراین عقل انسان که فطرتا خالی از هر گونه آلودگی وساوس شیطانی و هواهای نفسانی می باشد، می تواند با درک حسن و قبح و مصالح و مفاسد افعال، فتوا صادر نماید که این فتوا بنا بر اتفاق فقهای بزرگ شیعه حجیت شرعی دارد و حکم عقل را ملازم حکم شرع می دانند که به قاعده ملازمه معروف است: کل ما حکم به العقل حکم به الشرع.در پایان آرا و نظرات حضرت امام خمینی (ره) را در باب نقش عقل در استنباط احکام شرعی به طور مستقل، بیان کرده و گفته ایم که حضرت امام خمینی (ره) با استناد به مصلحت، عدالت، ضرورت عقلی و در نظر گرفتن مصالح و مفاسدی که در امور گوناگون نهفته است، با توجه به مقتضیاتی که در اماکن و ازمنه مختلف وجود دارد و باید لزوما مد نظر قرار گیرد که تنها راه درک این مسائل استفاده از استدلال و دلیل عقل می باشد، فتاوی گوناگونی از جمله در باب حکومت اسلامی، ولایت فقیه، فروش سلاح به کفار، بیمه، خرید و فروش خون و ... صادر نموده اند.

اندیشه حسن و قبح عقلی- سقراطی ، افلاطونی- چون پاره سنگی ناهمگون، پر از خلل و فرج ، قرنها غلطانده و امروز صیقل یافته و شکیل، چون جام جهان بینی معرفی شده که معتقدین به آن مدعی اند، تمام احکام الهی را در آن می بینند. نام این جام، قاعده ملازمه و بر رایت مرتفعباورمندان به آن شعار «کلما حکم به العقل حکم به الشرع و کلما حکم به الشرع حکم به العقل» نقش بسته است.قاعده ملازمه اصل، «کلما حکم به العقل حکم به الشرع» دو معنی دارد:1)

دراین رساله به تاثیروحی برادراکات پیامبراسلام نظیر:عقل،خیال وحس اوپرداخته شده.وبراساسمبانی حکمت متعالیه نظیراصالت وجود،حرکت جوهری،اتحادعاقل ومعقول،وحدت نفس ودیگراصول فلسفه متعالیه ثابت شدکه معرفت وحیانی درتمامی مجاری ادراکی پیامبر{ص)موثرمی باشد.

بحث عقل و ارزش مدرکات آن یکی از مسائلی است که در طول تاریخ اسلام علماء و دانشمندان به آن پرداخته اند و گروهی آن را انکار و برخی آن را اثبات نموده اند. در طول تاریخ اسلام در برخورد با عقلدو گروه وجود داشته است: 1- عقل گرایان ؛ 2- نص گرایان یا اخباریون ؛ عقل گرایی نظام یا مکتب فکری است که در برابر معارف وحیانی بر نقش قوه عقل نیز در کسب معرفت تأکید دارد و علاوه بر ارج و حرمتی که برای عقل قائل است ، آن را ابزار و وسیله ای برای کسب شناخت و معرفت می داند و در صدد است تا گزاره های کلامی را با استدلال عقلانی تبین نماید .اما نص گرایان یا اخباریون ، مکتب فکری استکه بر نصوص دینی تأ کید ورزیده و اندیشۀ بشری را از دستیابی به توجیه و تبین عقلانی بسیاری از معارف دینی ناتوان می پندارند ، این نظام فکری تنهامرجع دستیابی به معارف دینی راظواهر کتاب ، نصوص و سنت می داند . این نحلۀ فکری در قرن یازدهم هجری توسط ملا محمد امین إسترآبادی بازسازی و رشد ونمو نمود . ایشان با تدوین کتاب فوائد المدنیه حملۀ کوبندۀ خود را به مجتهدین و اصولیون آغاز نمود . إسترآبادی برای عقل و مدرکات عقلی به خاطر وجود خطا در آن ارزش و اعتباری قائل نمی باشد وتنها مدرک ومنبع دین را کلمات ائمۀ اطهار علیهم السلام معرفی می کند .

مسئله عقل از دیدگاه مولانا و نیز سهم عقل در معرفت انسانی و الهی و مسئله انواع عقل و ارتباط عقل و معرفت و نیز مسائلی از قبیل ارتباط عقل با جان ، عقل با عشق ، عقل و نفس ، عقل و وهم و سهم عقل در سلوک معنوی و غیره مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.

چکیدهدر این پژوهش ما به دنبال آن هستیم که عقل به عنوان یکی از ادله اربعه مذهب شیعه، در عرض کتاب و سنت تا کجا فضای جولان اندیشه و قدرت دستیابی به مرادات شارع مقدس را دارد و در چه محدوده‏ای عقل حق ورود و تولید اندیشه ندارد و باید مطیع و تابع شارع گردد. به نظر می‏رسد از آنجا که بخش احکام و دستورات عملی دین مجموعه‏ای از اعتبارات شارع مقدس است و اعتباریات از جمله معارف علمی است که جز بوسیله حواس پنجگانه قابل اکتساب نمی‏باشد، لذا نباید در این حوزه، عقل را مستقلا و غیر مستقل، دارای وجاهت جعل یا کشف مستقیم اعتبار بدانیم. در تحقیق پیش‏رو، از حوزه اعتبارات که عقل در آن فاقد حجیت است، به ساحت «عرض شریعت» تعبیر شده است.اما در غیر این حوزه که به علت اعتباری و توقیفی بودن مانع تمسک به عقل است؛ در ساحت «فراشریعت» یعنی اصول عقاید و معارف کلامی و فلسفی، عقل کاملا دارای حجیت و مشروعیت عملکرد است.همینطور ساحت «مادون شریعت» که عقل به عنوان فاهم شریعت عمل می‏کند هم با شرایط خاصی که بعدا بیان می‏گردد دارای حجیت است و این به خاطر آن است که مخاطب انبیاء عقول مردم می‏باشد و اگر حجیت عقل را نپذیریم تبعیت از شارع غیرممکن می‏گردد.استدلال بر حجیت عقل به نحوی که منتج به نتایج فوق گردد به دو شیوه محقق گشته است:اول آنکه مراد از عقل را در قرآن و سنت مورد بررسی قرار دادیم و ثابت کردیم که بنابر مصطلح قرآن و سنت عقل فقط در ساحات فوق قابل استدلال است.دوماقوال و مبانی اصولیین مبنی بر حجیت حکم عقل مستقل و غیر مستقل را مورد بررسی قرار دادیم. ایشان حکم عقل مستقل را از طریق قیاسی برهانی متشکل از صغری (ادراک حسن و قبح عقلی)، کبری (قاعده ملازمه) و وجه حجیت عقل در دو مقدمه گذشته (حجیت قطع)، اثبات نموده‏اند که به شیوه ای کاملا مستدل در همه آنها مناقشه صورت گرفته است.

دو اصطلاح خیال و عقل، در عرفان ابن عربی و فلسفه ملاصدرا از دو جهت مورد مطالعه قرار می‌گیرند. یکی از جهت هستی‌شناسی و دیگر از جهت معرفت‌شناسی در نظام هستی‌شناسی عرفانی بر کل ما سوی الله خیال اطلاق می‌شود و تنها یک وجود حقیقی تحقق دارد و ما سوای اوظل و تجلی آن وجود واحد است . در فلسفه ملاصدرا عوالم وجود به عالم طبیعت ، مثال یا خیال و عالم عقل تقسیم می‌شود عالم خیال حد واسط بین عالم عقل و عالم طبیعت است که هر یک از این عوامل ناظر به یکی از مراتب حسی، خیالی و عقلی نفس انسانی می‌باشند. بدین معنا که در حکمت متعالیه مراتب نقس مطابق و متناظر با یکی از عوالم سه گانه هستی است و هر یک از ادراکات حسی و خیالی و عقلی مرتبط و ناشی از یکی از عوالم وجود است ، ادراکات حسی مطابق با عین حسی خارجی و حکایت از آن دارد. در ادراک خیالی دو حالت است که یکی از ادراکات خیالی متصل که ادامه ادراک حسی است منتها با حذف بعضی از ویژگیهای ادراک حسی، که این هم مربوط به عالم طبیعت و ماده می‌شود. در ادراکات مثالی که نفس با خیال منفصل متحد و مرتبط می‌شود این واقعیت خیال منفصل است که نفس با حرکت جوهری همسطح خیال منفصل و با آن متحد می‌شود. از بعد معرفت‌شناسی خیال و عقل به عنوان دو مرتبه از مراتب ادراکی نفس موضوع "نفس‌شناسی" فلسفی است . البته نفس‌شناسی فلسفی با معرفت‌شناسی فلسفی تفاوت می‌کند. در نفس‌شناسی، نفس به عنوان صورت و کمال بدن و مبدا ادراک و تحریک مورد بررسی قرار می‌گیرد، تجرد، مراتب و قوای آن مورد تحلیل قرار می‌گیرد. ولیکن در معرفت‌شناسی فلسفی بحث از چگونگی تطابق عین و ذهن و چگونگی دلالت مفاهیم ذهنی بر مصادیق خارجی و ملاک صحت و سقم یک معرفت است و اینکه در هنگام معرفت چه اتفاقی می‌افتد آیا صور مادی به ذهن منتقل می‌شوند، یا مماثل آنها در ذهن خلق می‌شوند؟ یا در ذهن حلول می‌کنند؟ به هر حال ملاک علم و معرفت چیست ؟ حضور مجرد نزد مجرد است یا اتحاد عالم بامعلوم. ملاصدرا در تحلیل و تحقیق نفس‌شناسی بخش اعظم ابتکاراتی همچون اصالت وجود، اصل علیت ، حرکت جوهری و ... را به کار می‌گیرد. تجرد مراتب سه‌گانه حس ، خیال و عقلی، از جمله همین ابتکارات است ، وی تحت تاثیر آرای ابن‌عربی بر این باور است که رابطه نفس با صورتهای خیالی و عقلی رابطه ذی‌شان و شان است و نفس یک نحو اتحاد خاص با صور علمی دارد، و این صور محصول خلاقیت نفس‌اند، بدین معنا که نفس در هر مرتبه‌ای از تجرد، قادر به خلق صوری مماثل صور اشیا می‌باشد و راز علم در همین خلاقیت نفس قرار دارد و تنها با اعتقاد به این خلاقیت است که معضلات معرفت‌شناسی قابل حل می‌باشند.