مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

معنى‌شناسى تأویل در روایات و یارى جستن از آن در بازشناسى معناى تأویل در آیات قرآن است. نویسنده، پس از تأکید بر اهمیت شناخت تأویل، نخست به تعریف تأویل در نگاه مفسّران پرداخته از سه نظریه نام مى‌برد. 1- تأویل به معناى تفسیر 2- تأویل به معناى خلاف ظاهر 3- تأویل به معناى بازگشت گاه کلام. آن گاه تأویل را در روایات بررسى کرده چهار دسته روایت را بیان مى‌کند. 1- روایاتى که واژه‌هاى تأویل و تنزیل را در برابر یکدیگر به کار برده‌اند. 2- روایاتى که تأویل را در برابر تفسیر به کار برده‌اند. 3- روایاتى که هر سه واژه تأویل، تنزیل و تفسیر را در برابر یکدیگر به کار برده‌اند. 4- روایاتى که تنها متضمن واژه تأویل است. در پایان به این نتیجه رسیده است که تأویل در روایات به دو معناى کلى به کار رفته است. 1- مراد خداوند از آیات قرآن که از قبیل دلالت الفاظ بر معانى است. 2- حقیقت خارجى و معناى عمل.

این نوشتار به انواع و چگونگی بهره گیری از مبانی کلامی در قرآن می پردازد. نویسنده بهره گیری از مبانی کلامی را در سه محور: ۱- اثبات منبع بودن قرآن ۲- تعیین قلمرو آیات الاحکام ۳- تعیین متدولوژی استنباط از قرآن بررسی می کند و در جریان بحث از دیدگاه اخباریان نسبت به قرآن، بهره گیری از شیوه های عرفی و سنتی در استنباط از قرآن سخن می گوید، و در پایان از تعیین روش دریافت مبانی کلامی از قرآن یاد می کند.

در متن قرآن کریم واژه های پیچیده ای وجود دارد که هر کدام در بافت های مختلفی به کار رفته اند. یکی از آنها «فرقان» است. مفسرّان مسلمان متقدم و متأخر کوشیده اند با مسلّم گرفتن منشأ عربی این واژه، برای آن معانی گوناگونی مانند کتاب، تورات، انجیل و تمایز میان حق و باطل در نظر بگیرند. اما دانشمندان غربی برخلاف مفسران مسلمان، با تکیه بر روش های ریشه شناختی تطبیقی زبان های سامی، ریشه عربی برای این واژه قائل نیستند، بلکه آن را از «پورقانا»ی سریانی به معنای «نجات» دانسته اند. نویسنده با مقایسه دیدگاه های این دو گروه، ریشه ای جدید برای «فرقان» پیشنهاد می کند و بر این باور است که برخلاف نظر آنها، این واژه تلفیقی از ریشه «پورقانا» به معنای «نجات» و «پوقدانا»ی سریانی به معنای «فرمان» است. در نقد و بررسی مدعای نویسنده به این نتیجه رسیده ایم که می توان بر اساس بافت برخی از آیات که ناظر به کُتب وحیانی است، ریشه اصیل عربی برای فرقان قائل شد و معنای نور برای آن در نظر گرفت و با توجه به بافت آیات دیگر که ناظر به نجات قوم بنی اسرائیل و پیروزی مسلمانان بر مشرکان است، می توان ریشه ای آرامی/ سریانی برای آن در نظر گرفت.

در این جستار با عنوان «دانش واژگان دشوار فهم قرآن» نخست از جایگاه این دانش در میان دیگر دانش هاى قرآن سخن گفته شده است. و آنگاه تعریف آن از میان تعاریف قرآن پژوهان مطرح گردیده و در ادامه، پیشینه دانش غریب القرآن تا روزگار یاران نبى اعظم(ص) پى جسته و از تلاش هاى دانشورانى چون «ابان بن تغلب»، «ابو عبیده معمر بن مثنى تیمى»، «ابو زکریا یحیى بن زیاد فراء»، «ابوبکر سجستانى» و راغب اصفهانى یاد شده است. معرفى آثار سامان یافته دانشوران یاد شده در حوزه دانش «غریب القرآن» و شیوه ایشان و ویژگى هاى آن آثار بحث دیگرى است که در این نوشتار بدان پرداخته شده است. و در فرجام از کتاب «المفردات فى الفاظ القرآن» تألیف ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانى که نقطه عطفى در گستره دانش «غریب القرآن» است سخن به میان آمده است.

شیخ اشراق به عنوان یک حکیم هستی‌شناس، هستی را ذومراتب می‌بیند و براساس همین رتبه‌بندی توصیفات متنوعی نیز ارائه می‌کند. این توصیف‌ها هم از لحاظ طولی متنوع‌اند و هم از لحاظ عرضی. بدین معنا که مثلاً توصیفات کشفی شهودی او اگرچه در عرض توصیفات تحلیلی منطقی او قرار می‌گیرند اما خود دارای یک نظام طولی و مترتّب برهم اند. بر این دو مورد توصیفات تجربی حسی و توصیفات تاریخی اسطوره‏ای را نیز باید افزود تا مجموعا ًبه چهار ضلعی انواع توصیفات او بتوان رسید. از طرف دیگر اگر چه قدما توصیف را متعلق به «مطلب هل» و تعریف را متعلق به «مطلب ما» می‌دانستند و آن دو را کاملاً جدا از هم مطرح می‌کردند اما در تفکر شیخ اشراق بین مقام تعریف و مقام توصیف اختلاف چندانی وجود ندارد. اولاً به دلیل آنکه موضعگیری او در بحث تعریف با رویکرد منطق دانان مشائی متفاوت است و ثانیاً به جهت آنکه توصیف‌های شیخ اشراق نیز ویژگی خاص خود را دارند به گونه‌ای که نمی ‏توان آنها را در تقسیم‌بندی‌های رایج جای داد .

بی شک انسان برای دست یابی به کمال مطلوب، به هدایت الهی نیازمند است و از آن جا که، خداوند به وسیله ی ارسال رسل و انزال کتب آسمانی هدایت را میسّر ساخته است، "وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّکَ لَتَهْدی إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقیم"(الشوری/52) بدین سان، انسان در مقابل هدایت الهی، دارای وظایف و مسوولیت هایی است که بدون راهنمایی خداوند، از آن ها بی اطلاع است. خداوند متعال، در قرآن کریم، وظایف انسان در مقابل کتب آسمانی و به ویژه، قرآن کریم را مطرح نموده است. بدیهی است این وظایف، به دو حوزه فردی و اجتماعی تقسیم می شود.در حوزه اجتماعی، وظایف، به دو دسته کلّی اجتماعی (درون دینی) و جهانی (برون دینی) تقسیممی شود که موضوع این پژوهش قرار گرفته و در دو فصل نگارش شده است. وظایف اجتماعی، به دو بخش "ترویج انس با قرآن" و "اجرای آموزه‌های قرآن" تقسیم شده و راه ترویج انس با قرآن کریم، قص و بازگویی آیات، تبلیغ، بیم دادن و بشارت دادن با آیات، متذکّر ساختن افراد با قرآن، تعلیم، تبیین ظاهر و باطن قرآن معرفی شده است و از طرف دیگر، راه عملی اجرای آموزه-های قرآن، برداشتن فشار و غل از مردم، حکم و داوری بر اساس قرآن، گرفتن با قدرت وحی الهی، اقامه آموزه‌های قرآنی و ایستادگی در برابر موانع اجرای قرآن شناسانده شده است.وظایف جهانی ما در برابر قرآن نیز، پناهندگی به پژوهندگان قرآن، رساندن قرآن به گوش جهانیان و نشان دادن اعجاز علمی قرآن به غیر مسلمانان می‌باشند، دانسته شده است. قرآن و وظایف، وظایف اجتماعی- وظایف جهانی.

این پژوهش با عنوان «شیطان از دیدگاه امام علی  با نگاهی به قرآن» ارائه شده است. با توجه به کاربردهای واژه‌ی شیطان و إبلیس و با عنایت به نقش شیطان در ضلالت انسان، مفهوم‌شناسی واژه‌ی شیطان ضروری است تا از رهگذر آن مهم‌ترین مانع در مسیر بندگی را بشناسیم و در سایه‌ی این شناخت به مبارزه با وسوسه‌های او و در نتیجه به تهذیب نفس بپردازیم. توجه به عوامل اصلی انحراف شیطان و تبیین مراحل نفوذ شیطان در انسان و توجه به آثار سوء پذیرش ولایت شیطان ما را بر این امر یاری می‌رساند.پژوهش حاضر با هدف شناخت شیطان به عنوان موجودی آزاد و مستقل از انسان با استفاده از کلام امام علی  و برداشت بهره‌های اخلاقی و حقوقی آموزه‌های مربوط به شیطان، درباره‌ی این موضوعات روشنگری کرده است و به این نتیجه رسیده که شیطان بر اساس حکمت خداوند متعال خلق شده است و در راه اغوای بشر، قدرتی بیش از حد وسوسه کردن ندارد و در نهایت اگر شیطان نمی‌بود انسان به کمال حقیقی خویش دست نمی‌یافت.روش تحقیق در این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای است که به منظور توضیح و تبیین کلام امام علی  به آیات قرآن استناد و از تفاسیر قرآن و شروح نهج‌البلاغه، همچنین روایات وارده از معصومین  و کتب اخلاقی بهره جسته‌ایم.

تاکنون دیدگاه‌های مختلفی در روش‌شناسی فهم و معنایابی متون دینی، به ویژه قرآن کریم ارایه شده و هر یک به فراخور، سهمی در تفسیر کلام خدا داشته‌اند. در میان این نظریات تفسیری، برخی از دیدگاه‌ها بر نقش تأثیرگذار مخاطبان در فهم معنای مفاهیم و واژگان توجه و تأکید کرده‌اند، اما در برخی از آنها، فهم عرفی مورد کم‌توجهی و یا غفلت واقع شده است. در این رساله با بهره‌گیری از سنجه‌های مناسب، اعتبار فهم عرفی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. «فهم عرفی»، تلقی‌ها و معناگزینی‌های مخاطبان اولیه و مشافهین از مفاهیم و گزاره‌های نص قرآن کریم است که با توجه به مجموعه توانمندی‌های فکری و زبانی آنان شکل می‌گیرد.به اعتقاد ما به دلایل متعدد نقلی و عقلی، برای تعیین معانی واژگان و مفاهیم قرآنی، تعیین معنای استعمالی آنها، رفع ابهام یا تشابه در معنای الفاظ و نیز تعیین حدود و ثغور مصادیق برخی واژگان، باید تلقی‌های عرف عصر نزول و مقارن آن را مورد توجه قرار داد.بر پایه این اعتقاد، از آنجا که منشأ پیدایش الفاظ و قواعد محاوره و مفاهمه برای انتقال پیام‌ها میان انسان‌ها، عرف و قرارداد ناپیدای اجتماعی است، لذا قرآن کریم نیز با بهره‌گیری از نظامات ثابت و فعلیت یافته زبان عربی عصر نزول و التزام به اصول محاوره و مفاهمه میان آنان، به زبان قوم سخن گرفته و از همین‌رو، عرف مخاطب قرآن را باید مرجع تعیین معنای واژگان قرآنی قرار داد.از طرف دیگر، قرآن کریم با استفاده از نظامات متغیر زبانی مانند صنایع و بدایع زبان عربی، قابلیت معنایابی و پیام‌گیری بی‌نظیری در لایه‌ها و سطوح مختلف خود برای مخاطبان فرازبانی و فرازمانی قرار داده و از این طریق توانسته همه مخاطبان خاص را برای همیشه و همه جا از زلال معارف خود سیراب ساخته و همواره متنی زنده و پویا باشد.اما به خاطر ویژگی و اهمیت برخی مفاهیم قرآنی و ابتنای گفتمان اسلامی و فرهنگ‌سازی قرآنی بر برخی مفاهیم بنیادین، اعتبار فهم عرفی در مورد این دست از مفاهیم قرآنی مورد تردید قرار می‌گیرد، از این‌رو با گونه‌شناسی مفاهیم قرآنی، باید میزان اعتبار فهم عرفی در هر یک از گونه‌ها را مستقلاً مورد ارزیابی قرار داد.علارغم تعیین اعتبار فهم عرفی، همچنان آسیب‌هایی برای این عتبار وجود دارد. این آسیب‌ها عبارتند از:وجود معانی رقیبی چون معانی لغوی و شرعی برای بسیاری از مفاهیم، تفاوت سطوح مخاطبان و فهمندگان، تنوع و تکثر زمانی و مکانی آنان، تعدد و گاه تعارض عرف‌ها، عدم کاربست دقت‌های لازم در معنایابی توسط عرف و نیز ماجرای پایان‌ناپذیری فهم.اما با توجه به غلبه معنای عرفی بر سایر معانی رقیب بر اساس اصل «عرف‌محوری» به جای «وضع‌گروی» و نیز محدودیت کمّی معانی شرعی، همچنین ابتنای گفتارسازی گوینده بر سطح ادراکی اکثر شنوندگان و ملاحظه تنوع فرهنگ زبانی مخاطبان، می‌توان از قید چالش‌های برشمرده رهایی یافت و قدرت اعتبار فهم عرفی را تثبیت نمود. مفاهیم کلیدی: عرف، فهم عرفی، اعتبارسنجی، معناشناسی، نظامات زبانی، زبان عرفی، عرف عام، عرف خاص.

موضوع نسخ در قرآن از مسائل بسیار مهم و حیاتی است.در استخراج احکام دارای نقش بسیار مهمی است و در شناخت تاریخ تشریع و قانونگذاری بسیار حائز اهمیت است.پدیده نسخ در کنار سایر موضوعات قرآنی چون محکم و متشابه و اسباب النزول و... از دیر باز مورد توجه علمای قرآنی بودهو هست.اما اهتمام به مسئله نسخ آنقدر مهم است که تعدادی از علما آن را بصورت تخصصی پیگیری می کنند.موضوع نسخ از دیدگاه اهل بیت نیز مورد توجه بوده واحادیث متعددی در این زمینه بیان شده و به گفته تمام دانشمندان علوم قرآنی از شیعه و سنی اولین بار در مصحف حضرت امیر المومنین (ع) موضوع ناسخ و منسوخ بطور واضح بیان شده است.مکاتب متعددی در مورد موضوع نسخ بوجود آمده، بعضی معتقدند نسخ در قرآن از اساس منتفی است و بعضی آن را با شرایطی پذیرفته اند. آنان که پذیرفته اند نیز مکاتبی دارند که هر کدام دارای نظرات خودشان هستند. مکاتبی که در این موضوع بوجود آمده اند به مدرسه معروف شدند:مدرسه بیان، مدرسه خطاب و مدرسه رفع .این مسئله لغت شناسان را نیز به خود مشغول نموده است ؛علمای اصول و کلام نیز به این قضیه بطور جدی پرداخته اند. پدیده نسخ از زوایای مختلف مورد توجه قرار گرفته است. ریشه لغوی و اصطلاحی نسخ بدقت بررسی شده است .تالیفات زیادی مربوط به این موضوع بیان شده است.آراء دانشمندان مکاتب مختلف نیز به تفصیل عنوان شده و نظرات یهود در این زمینه مورد بررسی قرار گرفتهو در پایان وقوع نسخ در قرآن با دلایل عقلی و نقلی و قرآنی و حدیثی اثبات شده است.

قرآن به‌عنوان کتابی آسمانی که برای هدایت بشر نازل شده، از خطاب به شکلی گسترده بهره برده است. از منظر صناعت کلامی، کلام خطابی تأثیر بیشتری ایجاد می‌کند، زیرا فردیت (فاعلیت) نهفته در کلام و در نتیجه برندگی آن را افزایش می‌دهد. قرآن از مزیت چنین کلامی برخوردار است و به نظر می‌رسد برای منظوری که «کلام وحی» در پی آن بوده است، یعنی هدایت، نقش اساسی دارد. به جهت کاربرد گسترده گفتار و عبارات خطابی در قرآن، طیف وسیعی از خطاب‌ها (و مخاطبان) در آن یافت می‌شود که تحت سه مقوله مجزا با عنوان عام، خاص و نبوی قابل بررسی است؛ به نحوی که خطاب‌های نبوی در مقایسه با دو مقوله دیگر دارای بیشترین فراوانی بوده است. باید یادآور شد که در بسیاری موارد، تفکیک خطاب‌های عام و خاص اگر نگوییم غیرممکن، دشوار است و تنها بافت کلام یا زمینه نزول وحی (شأن نزول) است که می‌تواند تا حدودی به شناخت مقوله صحیح کمک کند.